ԳՅՈՒՂԻՑ ԳՅՈՒՂ - ՄԱՍ 5 | FROM VILLAGE TO VILLAGE - PART 5

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՎԵՐՋԻՆ ԳՅՈՒՂԸ

Վերջերս (հատկապես պատերազմից հետո) հաճախ է ստացվում այնպես, որ այցելեմ Հայաստանի վերջին գյուղերը… հա, որևէ սահմանի կողմից վերջին գյուղը։ 

Իրականում սխալ է ասել վերջին, որովհետև այդտեղ Հայաստանը չի ավարտվում, այդտեղից սկսվում է (առնվազն այդպես պիտի լիներ), իսկ հիմա ամեն բան թարս է։ Դրա համար հիմա թարս Հայաստան ունենք։

Խաչիկ, Ներքին հանդ, Նռնաձոր, Արևիս…

Խիստ տարբերվում են էն գյուղերը, որոնք Արցախի մասնատումից հետո են դարձել սահմանամերձ, էն գյուղերից, որոնք ի սկզբանե էդպիսին են եղել. լքվածության աստիճանով։ Ամեն անգամ սահմանամերձ գյուղերում դասավանդող մեր ուսուցիչներին առաջինն ուղղված հարցերից են` էդ ոնց է եկել եք էսքան հեռու, ինչ եք կորցրել էստեղ։ Հայրենի’ք, հայրենիք ենք կորցրել, փորձում ենք գտնել։

Հետո գալիս են ենթադրությունները` չի դիմանա, մի քանի օրից կգնա։ Չենք գնում, գալիս ենք։ Հերիք է գնանք, էլ գնալու տեղ չմնաց։

Նռնաձորում գյուղացիներից մեկը մի անգամ զրույցում ասաց`

֊չգիտեմ հիմա մենք Հայաստան ենք, Իրան, թե Ադրբեջան։ 

Ցավոտ է, ինչ խոսք։ Նույնիսկ մտքում գուցե կշտամբենք, թե բա ոնց չգիտեք Հայաստան է, թե ոչ։ Գյուղը Արաքսի ափով վերջին գյուղն է, որտեղից ուշադիր նայելիս պարսիկ վարորդների հագուստի գույնն ու  ձևն էլ կտեսնենք։ Քաշաթաղի հարավը կորցնելուց հետո մյուս կողմում հայտնվեց Ադրբեջանը։ Գյուղը գրունտային վատ ճանապարհով մի կերպ միանում է Մեղրի֊Շիկահող֊Կապան մայրուղուն, տրանսպորտ` բնականաբար չկա։ Գուղում մոտ մեկ տասնյակ աշակերտ են սովորում, որոնց պայմանականորեն ասած մնացած երկու միլիոն 999 հազար 990 հայաստանաբնակ հայերով կարող էինք աչքի լույսի նման պահել, բայց ավաղ` անգամ տարրական կրթության իրավունքը չենք ապահովում` անգլերեն, ռուսերեն, ֆիզիկա ու էլի շատ առարկաներ` առանց ուսուցիչ։

Էս գյուղացին ինչպե՞ս իրեն զգա Հայաստանի մաս` պոկված, անջատ, մոռացված։ Հա, մոռացված։ Քանիսս գիտենք Նռնաձորի տեղը, առավել ևս քանիսս ենք եղել։ Լռություն։

Կասենք` հեռու է։ Ինչի՞ց…

Հայաստանը էդտեղից է սկսում, էդ մենք ենք հեռու։

Սիսիանի շրջանի մեր սահմանաամերձ գյուղերից մեկի մասին պատմելիս մի առիթով գրել եմ` ևս երկու գյուղ,  ու Նախիջևանն է։ Էն հայկական, հայաթափված, ներկայումս` ադրբեջանական Նախիջևանը։ 

Նախիջևանից էսկողմ` ոչ պակաս հայաթափված «դեռևս հայկական» երկու գյուղը` Թանահատ և Արևիս։ 

Որոշեցինք, գնում ենք Թանահատի վանք։ Բլրի վրա նարնջագույն տուֆից հիմնականում ավերակ չքնաղ մի վանք։ Նկարներով։ Ուսուցիչները պատմում էին, որ մի անհաջող փորձ վանք գնալու արդեն ունեցել են` աշակերտների հետ։ Նորից ենք փորձում, թեև տեղացիներից զգուշացրել էին, որ չենք հասնի։

Վանքը տեսնում ենք արդեն, բլուրը գետից այնկողմ է։ Եղանակը էնքան ցուրտ ու քամոտ, որ փողոցին կանգնեինք, գուցե քամին քշեր հասցներ վանք։ Մեքենայի ճանապարհ չկար, կամ մենք չգտանք։ Մտածեցինք ոտքով բարձրանանք։ Նկատեցինք ներքևում ցուցանակ, իջանք կարդալու, պարզվեց ազդարարում է էն մասին, որ տեղանքում լիքը վայրի կենդանիներ կան։ Վայրի կենդանիների հետ հանդիպման հեռանկարից ոչ շատ ոգևորված` հետ ենք նստում մեքենան, առաջանում դեպի գյուղ` հեռվից հիանալով վանքով։

Անցնում ենք Թանահատ գյուղը, հիշեցնում եմ` նախավերջին գյուղն է էս կողմից։ Ունի մի բնակիչ` գյուղապետը, որ գյուղում չի բնակվում։ Առաջանում ենք վերջին գյուղ` Արևիս։ Գյուղից գյուղ էդքան շրջելուց անգամ նման գյուղի դեռ չէի պատահել։ Կյանքը կարծես մի երկու դար առաջվանից կանգ առած լիներ էստեղ։ Քարածեփ կիսախարխուլ տներ, մռայլ քարուքանդ փողոցներ, տներ, կիսավեր շենքեր տանիքներ։ Մի տան առաջ լվացք կա, մի երեք տուն ալեհավաք ունեն տանիքին, մի երկու տան առաջ մեքենա կա կանգնած, մի երկու այգի էլ մշակված է։ Այսքանով է բնակեցված։ Դրսում ոչ ոք չպատահեց։

Գյուղը անտառի մեջ, գետի ափին, հեքիաթային տեսարանով ու վստահաբար լիքը բնական պաշարներով։ 

Դպրոցի բակում մեծ թումանյանական ընկուզենի, շենքը մեկ հարկանի` փոքր, հին, կողպված։ Երեքի կողմերն էր, չհասկացանք դպրոցը գործում է, թե ոչ, մարդ չկար։ Ըստ առցանց տվյալների՝ դպրոցը հինգ աշակերտ ունի։ Դպրոցի պատուհանին ժպտացող աղջիկ էր նկարած, փակցված էր տարհանման քարտեղ։ Կողքը` բուժկետ։ Փակ։  

Մի քանի րոպե լռության մեջ շուրջս էի նայում։ Գյուղը կարծես փոքրիկ փոշոտված, հնամաշ շորերով, սոված ու տխուր երեխա լիներ, մենակ գետի ափին նստած, որ ուզում էիր գրկել, շոյել, խնամել։ Էս էն իսկական գործնական սերն է հայրենիքի հանդեպ, որ մենք հավաքական առումով չունենք։ Ի՞նչ եմ ես արել, որ էս գյուղը էս վիճակում չլինի։ Լռություն։

Որոշեցինք գյուղով առաջանալ էնքան, մինչև գյուղը վերջանա։ Հասանք զինվորական ինչ֊որ կայանի։ Զինծառայող կար դիմացը կանգնած։ Ապշած նայում է մեզ։ Մոտեցավ`

֊Ովքե՞ր եք, ի՞նչ եք անում էստեղ։

֊Եկել ենք` գյուղում շրջենք։

էլ ավելի զարմացած է նայում։

֊էստեղից էլ առաջանալու տեղ չկա՞, գյուղը պրծա՞վ։

֊Հա, սրանից հետո էլ բան չկա, արդեն սահմանն է։

Հայաստանը էստեղ վերջացավ։ Չէ, Հայաստանի սկսվեց էստեղից։ Հետ ենք վերադառնում։ Արևիս։ Լքված Արևիս։

Մենք իհարկե Նախիջևան, Արևմտյան ու ծովից ծով Հայաստան փափագող, ինչու չէ պահանջող հանրություն ենք, բայց Արաքսից Դեբետ Հայաստանը չենք ճանաչում։ Մեր Հայաստանը հիմա սխալ տեղում է վերջանում։ Էդտեղից պիտի սկսի Հայաստանը, որ չվերջանա կտոր-կտոր։

Մենք չպիտի ստանանք էդ հարցը, թե ինչ ենք կորցրել էս սահմանամերձ գյուղերում։ Էս գյուղերը չպիտի լինեն հեռու, որովհետև Էստեղից պիտի չափենք Հայաստանը։ Մենք պիտի գտնենք էս գյուղերը, ինքներս մեզ ու Հայաստանը, ու պիտի սկսենք նոր Հայատանը, էնտեղից, որտեղ ավարտվում է հիմա։

Որ Հայաստանը վերջին գյուղ չունենա, որ Հայաստանը չվերջանա…

THE LAST VILLAGE OF ARMENIA

In recent times, particularly in the aftermath of the war, I embarked on a journey to visit the last remaining villages of Armenia—those situated on the very edge of its borders. However, to say that these are the last villages would be misleading because Armenia's borders do not end there. In fact, they begin there, or at least they should. These are tumultuous times that have turned everything upside down, resulting in an Armenia that feels upside down.
Khachik, Nerkin Hand, Nrnadzor, Arevis...
These villages that now border the partitioned Artsakh are starkly different from their abandoned predecessors. When we speak to the teachers in these border villages, they are often met with the same initial questions: How did you manage to come this far, and what did you leave behind? Our homeland... we have lost our homeland, and now we strive to reclaim it.
Then come the speculations: they won't stay long, they'll leave in a few days. But we don't go, we stay. There's nowhere else for us to go.
A villager from Nrnadzor once expressed his confusion:
"I don't know if we are part of Armenia, Iran, or Azerbaijan now."
It is undeniably painful. Even within ourselves, we may scold such a question, as how could one not know if it's Armenia or not? This village marks the very end of Armenia along the Aras River, where, if we look closely, we can catch a glimpse of the colors and shapes of Persian drivers' attire. On the other side lies Azerbaijan, after losing the southern part of Kashatagh. The village is connected to the Meghri-Shikahogh-Kapan highway via a rough dirt road, making transportation almost non-existent. With only about a dozen students attending the village school, we could cherish them like precious gems, considering the two million nine hundred and ninety-nine thousand nine hundred and ninety other Armenians living in Armenia. Unfortunately, we fail to provide them with the basic right to primary education due to a shortage of teachers in English, Russian, physics, and various other subjects.
How must that villager feel, torn away from Armenia - separated and forgotten? Yes, forgotten. How many of us are aware of the existence of Nrnadzor, or even worse, how many have ventured there? Silence.
We might argue that it's far. But far from what? Armenia begins from there; we are the ones who are far away.
When I wrote about one of our border villages in the Sisian region, I mentioned that two more villages follow, and then comes Nakhichevan - once Armenian, now de-Armenianized and Azerbaijani.
On this side of Nakhichevan lie the two "still Armenian" villages, Tanahat and Arevis, with their dwindling populations. 

Our decision was to visit Tanahat Monastery, a mostly ruined structure made of orange tuff, perched atop a hill. Equipped with our cameras, we took on the challenge despite warnings from locals that it wouldn't be possible.
From where we stood, the monastery was already visible, situated beyond the river on the hill. The weather was bitterly cold, with the wind howling so fiercely that we were almost propelled towards the monastery. However, we couldn't find a proper road to reach it. We contemplated ascending on foot but noticed a sign below, cautioning about the abundance of wild animals in the area. Not particularly enthusiastic about encountering them, we returned to our car and continued driving towards the village, admiring the monastery from a distance.
We passed by Tanahat village, the second-to-last one on this side, with only one resident - the village head - who doesn't even live in the village. Finally, we arrived at the last village, Arevis. Even after countless village visits, I had never come across a place like this. Life seemed to have frozen here centuries ago. The half-dilapidated cobblestone houses, gloomy streets, crumbling buildings, and roofs portrayed a village forgotten by time. There was a lone laundry in front of one house, a few antennas on the rooftops, a couple of parked cars, and a couple of cultivated gardens. That was the extent of activity. We crossed the village without encountering a single soul.
A village nestled in the forest, on the riverbank, boasting a fairytale-like view and abundant natural resources.
In the schoolyard, a magnificent Tumanyan walnut tree stood tall, while the school building itself, a small and old one-story structure, remained locked. It was almost 3 o'clock, and we couldn't ascertain if the school was open or not as there was no sign of anyone. According to online data, the school had only five students. On one of the windows, a cheerful girl was painted, and an emergency evacuation plan was displayed. Next to it stood a closed medical station.
I stood there in silence, observing my surroundings. The village resembled a small, dusty child in tattered clothes - hungry and sad, sitting alone on the riverbank, yearning for a comforting embrace, care, and attention. This is where practical love for our motherland truly lies, a collective love we seem to lack. What have I done to prevent this village from falling into such a state? Silence.
We decided to continue through the village until its end. Eventually, we reached a military outpost, where a soldier stood guard. He looked at us with astonishment and approached:
"Who are you? What are you doing here?"
"We came to explore the village."
His surprise deepened.
"Is there anywhere to go from here? Does the village end here?"
"Yes, there's nothing beyond this."
The border begins after this. Armenia ends here. No, Armenia begins here. As we turn back, we reflect on Arevis, the forsaken village...
Undoubtedly, we yearn for Nakhichevan, for Western Armenia, for a united Armenia stretching from sea to sea. Yet, collectively, we fail to recognize Armenia from Araks to Debet.
Our Armenia now finds itself in the wrong place. Armenia should have started from here...
We shouldn't be questioned about what we've lost in these border villages. These villages shouldn't be distant; instead, we should measure Armenia from right here. We must rediscover these villages, ourselves, and Armenia anew. It's time to embark on a new beginning, right from where Armenia currently ends.
Armenia doesn't have a last village. In fact, Armenia has no end at all...