«ԴԱՍԱՎԱՆԴԻ՛Ր, ՀԱՅԱՍՏԱՆ»-Ը ԵՎ «ԶԱՆԳԱԿ» ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԻԱՎՈՐՈՒՄ ԵՆ ԻՐԵՆՑ ՋԱՆՔԵՐԸ՝ ԲԱՑԱՀԱՅՏԵԼՈՒ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ՆԵՐՈՒԺԸ

Քանի որ նախաձեռնՀամայնքներում կրթական ոլորտի բարելավմանն ուղղված ակտիվ համագործակցության շրջանակներում «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամը և «Զանգակ» հրատարակչությունը միավորեցին իրենց ուժերը՝ խթանելով ընթերցանությունը Աբովյանի թիվ 8, Վաղարշապատի թիվ 1 և Մասիսի թիվ 3 հիմնական դպրոցներում։ ության նպատակն էր աջակցել «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի «Կրթությունն արտակարգ իրավիճակներում» ծրագիրը, ընտրվեցին այն դպրոցները, որտեղ սովորում են Արցախից բռնի տեղահանված մեծ թվով աշակերտներ: 

«Զանգակ» հրատարակչության աջակցությամբ իրականացվող այս նախաձեռնության կարևորագույն նպատակներն են համայնքներում սոցիալական տարբեր շերտերի ինտեգրացիան, աշակերտների շրջանում ընթերցանության խթանումն ու գրքերի քննարկման մշակույթի ձևավորումը: Վերոնշյալ դպրոցներում կազմակերպվեց երեք փուլից բաղկացած հանդիպումների շարք, որտեղ աշակերտներին, ուսուցիչներին և ծնողներին հնարավորություն ընձեռնվեց ծանոթանալու «Զանգակ» հրատարակչության կողմից նվիրաբերված 100 գրքերի ընտրանուն:

Յուրատիպ ձևաչափ ունեցող այս հանդիպումները նպաստում են համայնքի ներգրավմանը և բաց երկխոսությանը գրքերում ներկայացվող ամենատարբեր թեմաների շուրջ. սեր, կարեկցանք, հոգատարություն կենդանիների նկատմամբ և այլն: Բոլոր հանդիպումները փոխկապակցված էին՝ քայլ առ քայլ խորացնելով մասնակիցների կողմից գրականության ըմբռնումը, ներգրավվածությունն ու հետաքրքրվածությունը։ Դե իսկ ամփոփիչ հանդիպմանը եղավ նախապես հանձնարարված գրքի շուրջ թիմային աշխատանք՝ գիրքը լավագույնս ներկայացնելու հնարավորությամբ։

Մեր խորին երախտագիտությունն ենք հայտնում «Զանգակ» հրատարակչությանը ծրագրիը նախաձեռնելու և իրականացնելու համար։ Համատեղելով ընթերցանությունն ու համայնքային ներգրավվածությունը՝ այն ոչ միայն նպաստում է աշակերտների շրջանում ընթերցանության խթանմանը, այլև ամրապնդում է համայնքի հետ իրենց կապը՝ ևս մեկ անգամ ցույց տալով կրթության վերափոխիչ ուժը:

TEACH FOR ARMENIA AND ZANGAK PUBLISHING HOUSE HAVE UNITED THEIR EFFORTS TO UNLEASH THE POTENTIAL OF COMMUNITIES.

In a concerted effort aimed at improving the educational landscape within communities, Teach For Armenia and Zangak Publishing House have forged a partnership to promote reading in primary schools, including No. 8 in Abovyan, No. 1 in Vagharshapat, and No. 3 in Masis. These schools were specifically selected as part of the initiative to support Teach For Armenia’s emergency response, targeting schools with a significant number of forcibly displaced students from Artsakh.

The primary objectives of this initiative, supported by Zangak Publishing House, include the integration of various social strata within communities, fostering a culture of reading among students, and encouraging discussions about books. A series of meetings, organized into three stages, were held in the aforementioned schools, providing students, teachers, and parents with the opportunity to familiarize themselves with a selection of 100 books donated by Zangak Publishing House.

These meetings, held in a unique format, promote community engagement and open dialogue on a wide range of topics presented in the books, such as love, compassion, and caring for animals. Each meeting built upon the previous one, deepening participants' understanding, engagement, and interest in literature. Additionally, the final meeting included teamwork focused on a pre-selected book, allowing participants to present the book in the best possible way.

We express our sincere gratitude to Zangak Publishing House for initiating and implementing this program. By combining reading with community involvement, it not only fosters a love for reading among students but also strengthens their connection with the community, showcasing once again the transformative power of education.

Վազգենաշեն

Առաջին աշխատանքային օրն է խանութում։ Ես՝ բանասիրության ֆակուլտետի մի միամիտ շրջանավարտ (միամիտ, որովհետև կարծում էի, թե համալսարանում լավ սովորած լինելն ու նվիրումը հենց այնպես դպրոցի դռներ պետք է բացեին իմ առջև), ես՝ միաժամանակ մի երազկոտ աղջիկ, ով, բախվելով իրականությանը, հուսահատ գնացել է խանութ, որտեղ նախքան աշխատանքի անցնելն ու անցնելու վայրկյանից էլ՝ փնթփնթում էի  քթիս տակ՝ ինձ համարելով տվյալ աշխատանքին անհամապատասխան, իմը չգտած։
Անվերջ բողոքների ու կռիվների մեջ էի, երբ չանցած կես ժամ՝ զանգ եմ ստանում, թե այսինչ գյուղում Հայոց լեզվի ուսուցչի թափուր հաստիք կա։ Ժամաքանակն այնքան էր, որ կկարողանայի համատեղել մագիստրատուրայի հետ՝ պահելով անվճար ուսուցումը։ Իմ պատասխանը՝ գալիս եմ՝ առանց իմանալու, թե որ գյուղն է, ինչպես եմ գնալու աշխատանքի, արդյո՞ք մնալու տեղ կունենամ և այլն․․․ Այդ պահին ոչնչի մասին չէի մտածում, որովհետև ես գնում էի մանկությանս երազանքն իրագործելու։ Կես ժամ տևած աշխատանքիս աղմկոտ շեշտով հաջողություն ասացի, հրաժեշտ տվեցի նոր և կեսժամանոց գործընկերներս  ու թռվռալով դուրս եկա, չգիտեմ՝ դեպի ուր։

Իմ փնթփնթոցները հասել էին Աստծուն։

Այդ օրը մի կերպ հասա գյուղ՝ Աշան, ծնողներիս հետ խոսեցի, և նրանց հավանությունը չստանալով՝ ավելի հաստատակամ դարձա որոշմանս մեջ։

Գյուղը, որ պետք է հավերժ դաջվեր իմ սրտում, ԱՀ Մարտունու շրջանի Վազգենաշենն էր՝ Ակնայի(Աղդամ) հարևանությամբ։ 1992-ին ազատագրվելուց հետո 2000-ականներին վերաբնակեցվել էր  տարբեր բարբառներ, ավանդույթներ կրող հայերով, և դրանով կարծես մշակութային խճանկար լիներ։ 

Հաջորդ օրն իսկ գնացի Վազգենաշեն, որի մասին մինչ այդ որևէ մեկից դրական ոչինչ չէի լսել։ Ջերմ դիմավորեցին ու ․․․ հաջորդ օրվանից աշխատանքի էի։ Շշմել էի։ Այդքան շո՞ւտ։ Բա ինչպե՞ս պիտի առավոտները հասնեմ դպրոց։ Բա՞․․․, բա՞․․․, բա՞․․․ Հերթով բախվում էի այն բոլոր հարցերին, որոնց մասին նախապես չէի մտածել։ Ու լավ է, որ չէի մտածել։ 

Գյուղում կիսավեր տուն կար։ Ինչպես գյուղում էին ասում, տունը կրիմինալ թաղամասում էր՝ շրջապատված դատվածություն ունեցող հարևաններով։ Այնտեղ 2 ամիս պետք է կիսաքուն լուսացնեի գիշերները, մինչ մի օր զանգ կստանայի գյուղապետից, որ պետք է ազատեմ տունը, որովհետև այլ տեղից մարդիկ են գալիս գյուղում աշխատելու, և ապրելու են այդտեղ։ Հարազատներիս կողմից հերթական անգամ քննարկման դրվեց իմ՝ աշխատանքից դուրս գալու հարցը։ Եղբայրներս չէին կարող ապահովել իմ ամենօրյա գնալ-գալը, գյուղում էլ մնալու տեղ չունեի։ Բայց այդքան հեշտությամբ ոնց կարելի էր հետ կանգնել երազանքից։

Հերթական անգամ օգնության հասավ Բարձրյալը․ ուսուցիչներից մեկն առաջարկեց ապրել իրենց տանը։ Առանց երկմտելու համաձայնեցի, ինչքան էլ իմ էությանը հակառակ լիներ որևէ մեկի «ձեռքի տակ ապրելը»։

3 տարի ապրեցի, աշխատեցի Վազգենաշենում։ Այնքան էի կապվել գյուղին, մարդկանց, որ ինձ գյուղացիներին հավասար վազգենաշենցի էի զգում։ 

2020։ 

Հանձնվեց Վազգենաշենը։

Վազգենաշենում մնաց երազկոտ մեկը, ով մատյանը ձեռքին թռվռալով դասարան էր մտնում, ով աշակերտներից շատ էր սպասում դասամիջոցի զանգին, որ արագ իջնի բակ ու աշակերտների հետ վոլեյբոլ խաղա (հաճախ՝ գրազով)։ Մնաց մեկը, ով հաճախ այնքան ինքնամոռաց էր աշխատում, որ չէին նկատում կենդանի գոյությունը և փակում էին դպրոցի դուռը՝ թողնելով մենակ։ Եվ եթե այդ մեկը մանկությունից քարշ տված և հասուն տարիք բերած վախը չունենար (վախ մահացած մարդկանց հոգիներից), հաստատապես կգիշերեր դպրոցում։ Այդ մեկն իրեն գտել էր սարերում, անտառներում՝ կա՛մ խարույկահանդեսի համար ցախ հավաքելիս, կա՛մ ուրցով թեյը ձեռքին խարույկի մոտ նստած՝ աշխարհը նվաճելու խենթ մտքերով (ուրցը իր աշակերտների հետ սարերից էր հավաքել)։

Վարագույրը փակվեց։

Ստեփանակերտ

2. Այդ երազկոտ մեկին ճակատագիրը տարավ մեկ այլ դպրոց։ Մտնում էր դասարան ու Վազգենաշենի իր աշակերտներին փնտրում, սպասում զանգին, որ իջնի բակ՝ խաղալու, հաճախ շփոթում աշակերտների անունները, գյուղի աշակերտների անունները տալիս, երբեմն չարանում, թե ովքեր են իր առջև նստածները և ինչու են փոխարինելու եկել իր հարազատներին։ Այդ մեկն այլևս ուրիշ էր՝ դավին անտեղյակ, ցավին անտարբեր։ Այնքան ժամանակ, մինչև մոլորված գտան Վազգենաշենի անտառներում և պոկելով գետնից՝ մեծ դժվարությամբ վերադարձրին  նոր իրականություն՝ Ստեփանակերտի հ․ 3 միջնակարգ դպրոց։ Սպորտային կոշիկներով սարերում, անտառներում թռվռացող աղջկա կոշիկներին փոխարինելու եկան բարձրակրունկ նրբաճաշակ կոշիկները։ Քաղաքում, մայրաքաղաքում։

Այդ երազկոտը ես էի։ 

Էի․․․

Ներքին բախումներով, պատերազմներով վերագտա ինձ։ Ժամանակի ընթացքում վերադարձավ թռվռալով դասարան մտնող ու աշակերտներից շատ զանգին սպասող ես-ը, որն աշակերտների ընկերը պետք է դառնար վերջում։
Հեշտ չէին ժամանակները, վերադարձ Արցախ, 2021, 2022, 2023. միասին կիսեցինք լավ ու վատ օրեր։ 

Դժվարություններից համատեղ ջանքերով պատվով դուրս գալու լավագույն օրինակը շրջափակման ընթացքում աշակերտ-առաջնորդներիս հետ ՓՀՈւ իրականացնելն էր, երբ արդեն չկային անհրաժեշտ սարքավորումներ, գործիքներ, նյութեր, անգամ գրենական պիտույքներ չկային։ Մենք ձգտում էինք դպրոցում մեծ տարածում ունեցող լեզվական սխալները վերհանել և լեզվի արահետ հիմնել, որի պաստառները պարբերաբար փոխելով  և վերջիններիս արդյունքները ամփոփելով՝ նպատակ էինք հետապնդում նվազագույնի հասցնել լեզվական սխալները։
Այդ պայմաններում ՓՀՈւ իրականացնելը մեզ համար ոչ փոքր հաջողություն  էր, որը պետք էր նշել՝ աշակերտներիս ավելի ոգևորելու համար։ Բայց ինչպե՞ս։ Չէին աշխատում սրճարանները, ռեստորանները, խանութներն էլ՝ կիսադատարկ։ Բայց մենք մենք էինք, շրջափակումն ի՞նչ էր, որ ընկճվեինք ու մեր նախագծի բացումը չանեինք։ Ամեն մեկս տան եղածն ի մի բերեցինք ու նշեցինք մեր հաջողությունը։

ՓՀՈւ՝ փոփոխությունների վրա հիմնված ուսումնառություն, որին ծանոթացել եմ  «Դասավանդիր, Հայաստան»-ի  ուսուցիչ-առաջնորդների շարքերում հայտնվելու  շնորհիվ։ Մշտապես սիրում եմ ասել, որ եթե կյանքում նույնիսկ մեկ ճիշտ որոշում կայացրած լինեմ, ապա դա, վստահաբար, «Դասավանդիր, Հայաստան» ծրագրին դիմելն ու վերջինիս շարքերում հայտնվելու ձգտումն է։ «Դասավանդիր, Հայաստան»-ին դիմելը նոր բացահայտումների հետևից գնալու պահանջ էր։

Արդեն որպես «Դասավանդիր, Հայաստան»-ի ուսուցիչ-առաջնորդ պետք է իրականացնեի հայոց լեզվի և գրականության ուսուցումն այս արդեն ոչ այնքան նոր  դպրոցում։ Շրջափակված Արցախում ուսուցում իրականացնելը գերմարդկային ճիգեր էր պահանջում հատկապես ուսուցչից, որովհետև հուսահատվելու, հույզերդ, ներքին վախերդ, անհանգստությունդ ցույց տալու իրավունք չունեիր․ ավելին՝ պետք է ժպտայիր, որովհետև քո դեմքին էին նայում գուցեև շատ բան չհասկացող երեխաներ, որոնց համար քո ժպիտը հուսադրող կարող էր լինել։ Չէիր կարող դիտողություն անել դասից ուշացող աշակերտին, որովհետև հացի հերթում էր։ Չէիր կարող հանձնարարություն տալ, որովհետև աշակերտներից շատերըը թերսնուցման պատճառով չունեին այն էներգիան, որը պիտի սպառեին հանձնարարությունը կատարելիս։ Չէիր կարող աշակերտի աչքերին նայել, որովհետև որպես ավագ սերնդի ներկայացուցիչ՝ մեղավոր էիր զգում իր զրկանքների համար։ Չէիր կարող դասի ընթացքում մեկ րոպե անգամ լռել, որովհետև այդ ընթացքում աշակերտը կարող էր հարց տալ իրադրության հետ կապված, ու դու չունենայիր էդ հարցի պատասխանը։ Չէիր կարող աշակերտին ստել, բայցև չէիր էլ կարող նայել քեզնից պատասխան ակնկալող աչքերին ու ասել, որ նա վաղը, մյուս օրը, մյուս-մյուս օրերն էլ է կիսաքաղցած դասի գալու։ Խավարն ավելի էր թանձրանում։

Ստեփանակերտում ես մենակ էի ապրում։ Եվ սիրում էի իմ տանն ունենալ պետքական ամեն ինչ՝ անկախ նրանից՝ կօգտագործեմ, թե ոչ։ Այդ իսկ պատճառով ես շատ բան ունեի իմ տանն այն ժամանակ, երբ խանութները դատարկված էին։ Սիրով կիսում էի դրանք հարևանների հետ, բայց կար մի բան, որ ինչքան էլ կարիքն ունենայի, չէի ուտում․ պահում էի ուրիշների համար։ Պայուսակիս մեջ մշտապես կոնֆետներ էի պահում, որ եթե, Աստված մի արասցե, մեկը վատանար, տայի իրեն (բարեբախտաբար, կոնֆետները մնացին պայուսակիս մեջ)։

Սեպտեմբերի 19-ը հերթական օրն էր շրջափակված Արցախում։ Նորաթուխ դասղեկ էի 40 հոգանոց դասարանում և ամենայն պատասխանատվությամբ էի մոտենում գործիս։ Մեկ-մեկ բոլորին ճանապարհում էի տուն, հետո Մուրադի դեմքով գնում ուսուցչանոց։ Այդ օրը չէի հասցրել մտնել ուսուցչանոց, երբ պայթեց երկինքը։ Աշակերտները նոր էին դուրս եկել դպրոցից, ու ոչ մեկը հաստատ տուն հասած չէր լինի։ Քաոսի մեջ ամեն մեկս փնտրում էինք մերին, չնայած այդ պահին  իմ ու քո չկար․ որ աշակերտը վախեցած էր, գրկում էի, քաղցր բառեր ասում՝ բալաս, ջան, ցավըտ տանիմ․․․ Իսկ այդ ժամանակ բոլորն էին վախեցած՝ փոքրից մեծ, որովհետև զգում էինք վերջը։

Հ․Գ․ Երբևէ աշակերտի քաղցր բառ ասած չկայի, ինչքան էլ սիրալիր լինեի հետները։ Ու ինքս ինձ հարց էի տալիս՝ բա լավ, էս քաղցր բառերի տակից ես  ո՞նց եմ դուրս գալու, երբ որ դասի գնանք։ 

Երանի հավերժ ասածս քաղցր բառերի ծանրության տակ մնայի։

Հացավան

Դպրոց է մտնում մեկը ու ․․․ Բարև ձեզ, ես Հեղինարն եմ։ Իսկ նախքան 2023թ․ այդ մեկը վստահաբար կներկայանար՝ Ես Հեղինարն եմ Արցախից։ Ու սա կասեր անչափելի հպարտությունից կայծկլտացող աչքերով։  Դադարել եմ այդպես ներկայանալ ոչ այն պատճառով, որ ինձ էլ արցախցի  չեմ համարում։ Ո՛չ, ո՛չ, ո՛չ։ Այլ այն պատճառով, որ սեպտեմբերից հետո Արցախ անունն արտաբերելուն արժանի չեմ համարում ինձ, որ արցախցի լինելու պատվին արժանի չեղա, որ չարդարացրի երկրիս սպասելիքներն ինձնից՝ իրեն մենակ չթողնելու։ 

Թողեցի․․․

Ամենակարևորից բացի Արցախում թողեցի նաև ինձ՝ ՀՀ հետս բերելով անծանոթ մեկին, (գուցե ավելի ուժեղ մեկին, բայց ոչ ինձ)։

Կամքի ուժ գտնելով՝ աշխատանքի անցա Հացավանում՝ գիտակցելով, որ սիրած գործով զբաղվելը, աշակերտների հանդեպ ունեցած սերը չխենթանալու և հոգու խավարը ցրելու լավագույն միջոցն են (բազմիցս փորձված և օգնած միջոց)։ 

Կոտայքի մարզի այս գյուղ՝ Հացավան ոտք դնելու առաջին իսկ պահին գյուղական միջավայրը, մարդկանց անմիջական շփումն ինձ մտովի տարան Վազգենաշեն։ Իմ առաջին ուսուցչական կանգառ։ Ու Հացավանում ես փոքր-ինչ Վազգենաշեն գտա, ինչն էլ ջերմացնում է իմ՝ կարոտից սառած, կարոտից սառչող հոգին։

---

Հեղինակ՝
Ուսուցիչ-արաջնորդ՝ Հեղինար Գրիգորյան
Հացավան գյուղ, Կոտայքի մարզ

Առավոտյան բոլորս սրտատրոփ սպասում էինք երեխաներին, իսկ ժամացույցը չէր շտապում ազդարարել դասի սկիզբը։
Մենք՝ ուսուցիչներ, աշակերտներ, ծնողներ, դպրոցի բակում հավաքված՝ փուչիկներն ու դրոշակները թափահարելով՝ դիմավորում էինք դպրոց ներս մտնող երեխաներին ու նրանց հարազատներին։ Տնօրենը ողջույնի ոգեշնչող խոսքեր էր ասում, հնչեցնում աշակերտների անունները, դասարանը և դասղեկների անուները։ Ժպիտի ոչ մի ծալք չէր նշմարվում հավաքվածների երեսներին։
Սա սովորական ուսումնական տարեսկիզբ չէր, սեպտեմբերի մեկ չէր, հոկտեմբերն էր, իսկ աշակերտներն, ում համար կազմակերպել էինք տարվա երկրորդ Գիտելիքի օրը՝ արցախցի երեխաներն էին։

Մեկ օր առաջ, երբ տնօրենը խորհրդակցություն հրավիրեց և տեղեկացրեց, որ հաջորդ օրվանից մեր դպրոց են հաճախելու արցախցի աշակերտներ, առաջարկեցի՝ Գիտելիքի օրվա պես դիմավորենք երեխաներին՝ փուչիկներով, դրոշակներով ու ժպիտով, ով գիտե՝ քանի օր են հասցրել զգալ, որ դպրոցական տարին սկսվել է…
Ժպիտի նշաններ, ինչպես ասացի, չկար փոքրիկների ոչ դեմքին, ոչ աչքերում։
Նրանց նոր դասղեկները հերթով մոտենում ու գորովանքով բռնում էին իրենց նոր աշակերտի ձեռքն ու ուղեկցում դասարան։

Արցախի կորուստը նոր փորձությունների շրջափուլ էր ու իմ դասավանդման մեջ փոփոխությունների մի նոր սկիզբ։

Ես ևս մոտեցա ու գրկեցի իմ աշակերտուհուն, ով երկրորդ դասարանի սան է։ Ծանոթացանք.
—Որտեղի՞ց ես եկել,- հարցնում եմ։
—Ղարաբաղից,- ասում է, երևի մտածում է, որ բնակավայրով չեմ տարբերի։
—Լա՞վն է մեր դպրոցը, - հարցնում եմ, լռում է։
Հասանք դասարան, որտեղ արդեն երեխաները մեզ դիմավորեցին ծափերով, փուչիկներով ու դրոշակներով։ Անհանգիստ էի՝ ինչպես կհարմարվի աղջիկը նոր դասարանին։ Մի քանի օրից դասամիջոցին նկատեցի, որ իր նոր ընկերներին ցույց է տալիս իր նոր իրերը՝ տետր, պայուսակ, և փայլուն ու մեծ աչուկներով ժպտում է։

Անցան օրեր։ Մեր դասարան եկան ևս երկու արցախցի աշակերտ. մի տղա, հետո էլի մի աղջիկ։

Տղան դժվար էր հարմարվում, ընդհանրապես չէր խոսում։
Զրուցեցի մայրիկի հետ, ասաց, որ կխոսի երեխայի հետ։
Հաջորդ օրը պատմեց՝
« Ասում եմ՝ Կամո՛, ինչու՞ չես խոսում դասերի ժամանակ, չես պատասխանում հարցերին։
Երեխաս տխուր նայում է ինձ՝ 

–Վախումըմ մեր լյուզուն մննաս քցիմ(վախենում եմ մոռանալ մեր լեզուն)։ 

Էլ ի՞նչ ասեի նրան, ընկեր Ասատրյան…»

Այս դեպքն ինձ հանգիստ չէր տալիս, գիտեի, որ պարզապես համոզելով չի ստացվելու, այլ, նոր բան է պետք։
Այս մտքերով էի, երբ մասնակցեցի «Դասավանդի՛ր, Հայաստանի» ու ԿԻՔՆ նախաձեռնության կողմից իրականացվող «Արտակարգ իրավիճակային կրթություն» ֆոկուս- խմբային քննարկմանը։
Դեռ ճանապարհին մտածում էի՝ տեղում է պետք անել ամեն ինչ, գործել է պետք։ Ապահովել հավասար (=) կրթությունը բառեր չեն, հիմա է ժամանակը։

Չորրորդ դասարանում ևս արցախցի աշակերտներ ունեմ՝ մեկ տղա և մեկ աղջիկ։ Տղան ի սկզբանե շատ ակտիվ էր, կոմպլեքսներ չուներ։ Աղջնակը չէր խոսում ու անընդհատ խուսափում էր դաս պատասխանելուց։ Ու դա ոչ միայն իմ դասաժամին էր, այլ մնացած բոլոր դասերի ընթացքում։ Արցախցի երեխաներին խնդրեցի, որ իրենց ծնողների կամ ավագ քույր-եղբայրների հետ Արցախի բարբառով բառեր գրեն և նշեն գրական հայերենով բացատրությունը։
Հենց այդպես՝ ծնող, աշակերտ, ուսուցիչ համագործակցությամբ էլ դասարաններում ստեղծեցինք «Բարբառը մեր հարստությունն է »  խորագրով պաստառը։ 

Դասամիջոցներին երեխաները մեկը մյուսին սովորեցնում են բարբառային և գրական բառերը, զվարճանում են, իրենց սիրելի խաղն է դարձել։
«Բարբառը մեր լեզվի հարստությունն է», - գոչում են թոթով լեզվով, բայց մեծի պես։
Ալինան պատմում է, որ, երբ պաստառի վրա գրում էին բառերն իրենց համարժեքներով, արցախցի Սեդան ուղղել է՝ «ը» տառն էլ պետք է գրել «ձմեռ-ծըմեռնը» բառազույգի դեպքում, որ ճիշտ արտասանենք։
—Ընկեր Ասատրյան, բառազույգերից իմ ամենասիրածը «վատ եմ-փիսում»-ն ա, ասում է Քնարիկն ու Սեդայի հետ ծիծաղում են։
Մերին ասում է՝ «Ես գիտեմ, որ մեզ մոտ ամյալա կյամ ամեն ինչ»։
Ես էլ գիտեմ, որ «ամալ ա կյամ», ու հենց այդ վստահությամբ եմ հաճախ իմ շատ աղքատիկ արցախյան բառապաշարով արձագանքում երեխաների հարցերին. այդ պահերին սիրտս լցվում է արցախցի աշակերտների աչքերի փայլից։ Մի բառ, ու երեխաներն ասես ավելի շատ են իրենց իրե’նց հայրենիքում զգում։

Հիմա, երբ հետ եմ նայում, այս փոքրիկ հնարներով մի քանի խնդիր լուծեցինք։
Արցախցի աշակերտներս այժմ ազատ ու անկաշկանդ շփվում են դասընկերների հետ, փորձում են ակտիվ լինել դասերին։ Մյուս երեխաներն էլ նոր բարբառ են սովորում, ավելի ընկերասեր, ապրումակցող են դարձել։  Նույնիսկ դասընկերների անզգույշ ակնարկների դեպքում դիտողություն են անում։ Վերջերս, երբ  Սեդան պատմում էր դասը և «կաթի վրա ջուր էր լցնում»-ի փոխարեն ասաց «կաթի վրա ջուր էր ածում», դասընկերներից մեկը փռթկացրեց։ Ես կանգնեցի տղայի կողքին, որ Սեդան չնկատի, իսկ նա չշարունակի։ Կողքի նստարանին նստած տղան ասաց՝ «Հա՜, ի՞նչ, բարբառով է ասում»։ Ժպտացի, չարաճճին հասկացավ իր սխալը՝ «Վայ, ախր մենք ուրիշ բանին ենք ածել ասում, ես էլ ասում եմ՝ էդ ինչպես ա լինում»։ 

   Չնայած դժվարություններին ու փորձություններին, ես վստահ եմ, որ եթե մի քիչ նվիրում, սեր ու ուշադրություն տածենք ու նրբանկատություն «ածենք» մեր խոսքի սկզբում, վերջում ու մեր վարքում, կօգնի, որ մեր հայրենակիցները, գոնե փոքրիկները, հավասար կրթություն ստանան ու լրացնեն բաց թողածը՝ շարժվելով առաջ։ Չվախենալով, որ կկորցնեն իրենց լեզուն, որովհետև վստահ կլինեն, որ ուրյանց լեզուն մեր լեզուն էլ է, ու մերն՝ ուրյանցը։

---

Պատմությունը և լուսանկարները՝
Ուսուցիչ-արաջնորդ՝ Աստղիկ Ասատրյանի
Արալեզ գյուղ, Արարատի մարզ

«Դասավանդի´ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամի գործունեության մեջ առանցքային տեղ է զբաղեցնում «Կայծ» սոցիալական նորարարությունների ինկուբատորը։ Նմանատիպը չունեցող այս հարթակը «Դասավանդի´ր, Հայաստան»-ի Շրջանավարտ-դեսպաններին և երկրորդ տարվա Ուսուցիչ-առաջնորդներին հնարավորություն է տալիս մշակել և իրականացնել կրթական ոլորտի իրենց բեկումնային գաղափարները՝ ստանալով համապատասխան ֆինանսավորում և աջակցություն: «Կայծ»-ը բաղկացած է երեք հիմնական փուլերից՝ Նախնական, Նախատիպային և Մեկնարկային, որոնցից յուրաքանչյուրը նպատակ ունի կյանքի կոչելու շրջանավարտների նորարարական լուծումները: 

2023 թվականին «Կայծ»-ի գործունեության մեջ տեղի ունեցան էական և նշանակալից փոփոխություններ։ Սեպտեմբերին ներկայացվեց «Կայծ»-ի նոր մոդելը, որն իր մեջ է ներառում մի շարք նորամուծություններ։ Ամենակարևորներից է ծրագրին դիմելու ավելի օպտիմալացված գործընթացը։ Նախնական փուլն իրենից ներկայացնում է ինքնուրույն ուսումնառության մոդուլներ, որոնց վերջնարդյունքը բոլոր պահանջներին համապատասխանող փիթչ-սահիկի պատրաստումն է։ Այս փուլին կարող են միանալ բոլոր հետաքրքրված թեկնածուները։ Դրանից հետո մասնակիցները կարող են դիմել կամ Նախատիպային, կամ Մեկնարկային փուլին՝ կախված նրանից, թե ինչ փուլում է գտնվում իրենց ծրագիրը։  

2023 թվականի կարևոր ձեռքբերումներից էր «Էյչ-Էս-Բի-Սի Բանկ Հայաստան» ՓԲԸ-ի հետ համագործակցությունը։ Համագործակցության շրջանակներում ընկերությունը հովանավորեց «Կայծ»-ի Նախատիպային փուլը, որտեղ թեկնածուները ներկայացրին իրենց ծրագրերը՝ համապատասխան ֆինանսավորում ստանալու նպատակով։

Տարին լի էր մասնակիցների համար պարբերաբար անցկացվող խորհրդատվություններով, ուսումնառության տարատեսակ մոդուլներով, հանդիպում-սեմինարներով և թեմատիկ այլ միջոցառումներով։  

Ուրախ ենք արձանագրել, որ թե’ Նախատիպային և թե’ Մեկնարկային փուլերում ունեցանք հաղթողներ։ Դրանք են ուսուցիչների համար նախատեսված «Նոր Դաս» հավելվածը և «ԴՈՒ ԷԼ» սոցիալ-կրթական հասարակական կազմակերպությունը։  
2024 թվականին «Կայծ»-ը էլ ավելի մեծ ջանքեր կգործադրի՝ խթանելով կրթական ոլորտի նորարական ապագան և աջակցելով այդ ապագայի տեսլականն ունեցող բեկումնային գաղափարները։ «Կայծ» սոցիալական նորարարությունների ինկուբատորի մասին կարող եք կարդալ այստեղ։

---

Kaits Social Innovation Incubator, an integral component of Teach For Armenia, provides a unique platform for its Alumni-Ambassadors and second-year Teacher-Leaders. This distinctive initiative enables them to develop and implement innovative educational ideas, backed by necessary funding and support. Kaits encompasses three primary tracks: Pitch, Prototype, and Launch, each designed to assist participants in bringing their innovative solutions to life.

In 2023, Kaits underwent significant advancements. The introduction of a revamped Kaits model in September marked a milestone, incorporating several enhancements. A notable improvement was the streamlined application process, making program participation more accessible. The Pitch track includes self-learning modules culminating in a well-prepared Pitch presentation. This phase is open to all interested candidates. Subsequently, participants can opt for either the Prototype or Launch track, depending on their project's development stage.

A key highlight of 2023 was the partnership with HSBC Bank Armenia CJSC. This collaboration involved sponsoring Kaits’s Prototype track, where candidates showcased their projects for potential funding.

The year was replete with regular participant consultations, diverse training modules, meetings, seminars, and other relevant events. We proudly announce our winners in both the Prototype and Launch tracks: the "Nor Das" teacher application and the socio-educational public organization "Du El".

Looking ahead to 2024, Kaits is committed to further fostering innovation in the educational sector. We aim to support groundbreaking ideas that envision a progressive educational future. Discover more about Kaits here.

Օգոստոսի 10-ին ականատես եղա, թե ինչ է անում «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ը Հայաստանի աշակերտների համար ՝ այցելելով Լոռու լեռներում գտնվող Շենավանի միջնակարգ դպրոցը: Խթանելով որակյալ կրթությունը Հայաստանի համայնքներում՝ «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ը հավաքագրում է համալսարանի շրջանավարտներին կամ արդեն իսկ կայացած մասնագետներին, վերապատրաստում նրանց և գործուղում համայնք՝ որպես Ուսուցիչ-առաջնորդներ։ 

Շենավան կատարած այցի ընթացքում ես կարողացա այցելել դպրոց և շփվել Ուսուցիչ-առաջնորդ Ռուբիկ Ստեփանյանի հետ, ով ինֆորմատիկայի ուսուցիչ է: Ես շրջեցի դասասենյակներով, ինչպես նաև հանդիպեցի որոշ աշակերտների և այլ ուսուցիչների, ովքեր, չնայած ամառային արձակուրդներին, եկել էին ինձ հետ շփվելու: Շատ տպավորված էի աշակերտների ձեռքբերումներով, որոնցից մեկը աշակերտների կողմից իրականացվող նորարարական ծրագրի իրականացման համար դրամաշնորհ ստանալն էր: Օգտագործելով այդ գումարը՝ երեխաները կարողացան ֆինանսավորել իրենց դպրոցի ՏՏ սենյակը: Շնորհանդեսի ընթացքում նրանք պատմեցին իրենց ապագա ծրագրերի մասին, այդ թվում ՝ մարզական վարժարան կառուցելու և 1988-ի երկրաշարժից խիստ վնասված դահլիճը բարելավելու անհրաժեշտության մասին: 

Նրանց ներկայացումից հետո ես շփվեցի իններորդ դասարանցիների հետ և շատ տպավորված էի՝ հասկանալով նրանց արժեհամակարգն ու որակյալ կրթություն ստանալու ձգտումը։ Ես զգում էի, որ կարող էի լինել Շենավանի աշակերտներից մեկը։  Շատ տխուր էի Շենավանից հեռանալիս, բայց գնացի ՝ վստահ լինելով, որ այս ծրագիրը և «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի՝ երեխաների կրթական լուսավոր ապագային ուղղված գործունեությունը ծառայում է կարևոր նպատակի՝ ներդրումներ կատարելով այդ երեխաների մեջ: 

Հաջորդ տարվա ընթացքում ցանկանում եմ իրազեկել մարդկանց «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի կատարած աշխատանքի մասին և գումար հայթայթել, որպեսզի օգնեմ այս հրաշալի հաստատությանը: Հուսով եմ, որ կկարողանամ բավականաչափ գումար հավաքել աշակերտների չորս ցանկությունները ֆինանսավորելու համար ՝ նոր վարժարան, փողոցային խոտածածկ տարածք, դահլիճի նոր բեմ և հայերեն թարգմանված «Հարի Փոթեր»-ի շարքի բոլոր գրքերը։ Հետաքրքիր է, ինչպե՞ս կհնչեին Հարիի կախարդանքները հայերենով։ Ցանկանում եմ շնորհակալություն հայտնել  «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ին և շնորհավորել կատարված լավ աշխատանքի համար:

Հեղինակ՝ Լեոննա Թորոսյան

---

On August 10th, I was able to witness what Teach For Armenia has done for the students all over Armenia by visiting Shenavan Basic School in the mountains of Lori. Teach For Armenia is dedicated to providing teachers, known as Teacher-Leaders, who are either recent university graduates or professionals, to help students all over Armenia have the ability to receive an education. 

During my visit to Shenavan, I was able to visit the school and talk with Teacher-Leader Rubik Stepanyan, the school’s IT teacher. During the tour, I was able to view the classrooms as well as meet some of the students and other teachers, who took time off from their summer breaks to greet me. I was very impressed with the students’ accomplishments, such as winning a grant to implement a Student-Led Innovation Project. Using this money, they were able to fund an IT room for their school, which is where the students showcased their Powerpoint presentation that they had created from scratch. In the presentation, they talked about their future plans for their school, including a much needed sports gymnasium and  improvements for their auditorium which had been severely damaged by the Earthquake in 1988. 

After their presentation, I spent time with the ninth graders and was very impressed with their strive to learn and the value they placed on being educated. I felt like I could be one of them going to school in Shenavan. I was very sad to leave Shenavan, but left knowing that this program and all that Teach For Armenia is providing for these striving students is serving an important purpose by investing in these children. 

During this next year, I plan to spread the knowledge of Teach For Armenia to others and raise money to help this wonderful institution. I hope that I can raise enough money to fund the students’ four wishes: a new gymnasium, an outdoor grass field, new stage for the auditorium, and an Armenian collection of the seven books of the Harry Potter series. I wonder what Harry would say in Armenian when casting spells? I want to thank Teach For Armenia profusely and congratulate them on a job well done.

By: Leonna Torosyan

«Ճանապարհ դեպի կանաչ երազանք» խորագրի ներքո Թումանյան համայնքի դպրոցն իր դռներն էր բացել «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամի, համայնքակիցների և այլ հյուրերի առջև: Նախաձեռնության հեղինակներն էին «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» հիմնադրամի Ուսուցիչ-առաջնորդներ Վարդը և Սուսաննան։

Ըստ օրակարգի՝ միջոցառումն սկսվեց դպրոցի բակում, որտեղ դպրոցի աշակերտների և համայնքի համատեղ ուժերով կառուցվել է պուրակ՝ նվիրված պատերազմում զոհված Թումանյանի դպրոցի սաների և համայնքկակիցների հավերժ հիշատակին: 

Միջոցառման առաջին հատվածը լի էր հույզերով, պուրակի բացման արարողությունը ուղեկցվեց աշակերտենրի ելույթներով և երաժշտական կատարումներով: Պուրակի կառուցման աշխատանքներին մասնակցել էին նաև զոհված հերոսների ընտանիքի անդամները՝ ծառեր տնկելով իրենց որդիների հիշատակին: 

Իհարկե, պուրակի գլխավոր նպատակն է վառ պահել հերոս տղաների հիշատակը, սակայն այն նաև բնապհպանական գաղափարախոսություն: Հենց բնապահպանությանն էր նվիրված միջոցառման երկրորդ հատվածը, որտեղ հյուրերը ծանոթացան համատեղ ուժերով ստեղծված էկո-սենյակի և էկո-միջանցքի գործառույթներին: 

« Երբ «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» հիմնադրամի կողմից գործուղվեցինք համայնք, առաջին իսկ օրվանից որպես երազանք էինք մոդելավորել այս օրը, հետևաբար դեպի այդ երազանքը քայլելու համար մշակում էինք հստակ գործողություններ։ Այսօր արդեն հասել ենք մեր երազանքի եզրակետին։ Այսօր մեր երազանքը հստակ տեսնելու և այն իրականություն դարձնելու օրն է։ » - նշեց Ուսուցիչ-առաջնորդ Վարդը։

Միջոցառման այս հատվածում աշակերտները ներկայացրին երազանքի սենյակի ստեղծման պատմությունն ու բոլոր հնարավոր և անգամ առաջին հայացքից անհնարին թվացող նախագծերը, որոնց շուրջ աշխատել էին էկո-սենյակում։ Սենյակը լի էր բազմազան բույսերով և հետաքրքիր ձեռագործ աշխատանքներով, որոնք տնկվել և ստեղծվել էին աշակերտների կողմից։ Սահիկաշարի օգնությամբ հյուրերն ականատես եղան այն մեծ աշխատանքին, որն իրականացվել էր ուսուցիչ-աշակերտ համատեղ ջանքերի շնորհիվ։ Այդ մեծ աշխատանքի տված պտուղները արդեն արտացոլվում էին դպրոցի և համայնքի նոր շունչ ստացած առօրյայում։

«Դասավանդի՛ր, Հայաստան» հիմնադրամի Ուսուցիչ-առաջնորդների շնորհիվ մեր բոլորի կյանքը դեպի լավը փոխվեց՝ մենք դարձանք ավելի կենսուրախ, աշխատասեր և ավելի ներգրավված համայնքային կյանքում։ Նրանց հետ միասին որոշեցինք հիմնել էկո-սենյակը և դրան զուգահեռ սկսեցինք մասնակցել բազմաթիվ ծրագրերի, որտեղ ներկայացնում էինք մեր դպրոցն ու աշխատանքները։ Հաղթելով գրեթե բոլոր ծրագրերում, կարողացանք իրականացնել մեր նպատակները, որոնցից մեկն, օրինակ, աղբը տեսակավորող աղբամանների ձեռքբերումն էր։ Իհարկե մեր նախագծերը այդքանով չսահմանափակվեցին, մենք կարողացանք ստեղծել նաև պուրակը, այնտեղ տեղադրել անվանական ցուցանակները և տնկել ծառեր, կարողացանք վերանորոգել միջանցքը: Այդ ամենը իրականություն դարձավ մեր Ուսուցիչ-առաջներդների շնորհիվ։ Բացի էկո գործունեությունից, նաև բարելավվեց մեր դասերի որակը՝ դառնալով ավելի հագեցած ու հետաքրքիր, որի շնորհիվ մենք ավելի հզորացանք մեր մտքով և գործունեությամբ։

Մեր ուցուցիչ - առաջնորդները օգնել են մեզ հասնել մեր նպատակներին, կարելի է ասել նրանք մեզ կատարելագործել են և ավելի հետաքրքրասեր դարձրել։ Բացի այդ նրանք մեր մեջ սերմանել են սեր և համախմբվածություն, որը մեզ բոլորիս համատեղում է մեկ վայրում և ավելի մտերմացնում։» - մեզ հետ զրույցում նշեց Թումանյանի դպրոցի, 9-րդ դասարանի աշակերտ Արմենը։ 

Էկո - սենյակը դարձել է ոչ միայն դասարանական և արտադասարանական աշխատանքների իրականացման վայր, այլև աշակերտների ամենասիրելի անկյունը դպրոցում։ Սենյակի տրամաբանական շարունակությունը էկո-միջանցքի վերանորոգումն էր, որտեղ աշակերտները կազմակերպում են հավաքներ կամ ուղղակի հաճելի և օգտակար ժամանակ անցկացնում միմյանց հետ։

«Մենք մեր օրինակով ցույց տվեցինք աշակերտներին, որ մեզնից յուրաքանչյուրը իր ներսում կրում է ներուժ, և նրանք դա կիրառելով տարբեր աշխատանքներում կարողացան միասին ստեղծագործել, արարել և բացահատել իրենց ներսում գտնվող ներուժը։» - իր ելույթում նշեց Ուսուցիչ - առաջնորդ Սուսաննան։

Միջոցառման վերջին հատվածը շարունակվեց էկո-միջանցքում, որտեղ աշակերտները վարպետաց դաս էին պատրաստել հյուրերի համար։ Դասի շրջանակներում նրանք հյուրերին սովորեցնելու էին ինչպես վերամշակել թուղթը և ինչպես տնկել բույսեր ծաղկամանների մեջ։ 

Թղթի վերամշակումը աշակերտների սիրելի գործընթացներից մեկն է, որը սովորել են էկո ակումբի շրջանակներում։ Անգամ միջոցառման հրավիրատոմսերը աշակերտներն էին պատրաստել վերամշակված թղթից։ Նրանք հյուրերին ցույց տվեցին վերամշակման ողջ գործընթացը, այնուհետև փոխանցեցին իրենց կողմից վերամշակված և պատրաստված նոթատետր, որտեղ հյուրերը պետք է գրեին իրենց կարծիքն ու մտքերը էկո թիմի և սենյակի վերաբերյալ։ Նրանք նաև ցուցադրեցին հյուրերին, թե ինչպես պետք է բույսերը տեղափոխել ծաղկամանների մեջ՝ առանց դրանք վնասելու։ Աշակերտների մեծ սերն ու հոգատարությունը բույսերի նկատմամբ արտացոլվում էր նրանց ոգևորության և խնամքով կատարվող աշխատանքի մեջ։ Նրանք ներկայացրեցին բույսերի առանձնահատկություններն ու յուրաքանչյուր բույսի ճիշտ խնամելու կարգը։ Այնուհետև պատմեցին, թե ինչպես են պատրաստում ծաղկամանները, որոնց մեջ էլ  տնկվեցին ծաղիկները։ 

«Մենք ցանկանում ենք շնորհակալություն հայտնել ընկեր Խաչատրյանին՝ մեզ օգնելու, քաղաքը մաքրելու և նոր բաներ սովորեցնելու համար։ Իրականում եթե չլիներ ընկեր Խաչատրյանը, մենք երբեք նման ծրագրեր չէինք նախաձեռնի, սակայն երբ նա հայտնվեց մեր դպրոցում և մեր կյանքում, մեր առօրյան փոխվեց։ Մենք չէինք պատկերացնի, որ մեր օրվա պլանների մեջ կմտնի քաղաքը մաքրելը կամ ինչ-որ կերպ քաղաքին օգուտ տալը։ Շատ անգամներ մենք դասերից հետո ժամանակ ենք հատկացրել, որպեսզի մեկ ծառ ավել տնկենք և օգուտ տանք քաղաքին։ Մենք նաև բացահայտեցինք, թե որքան հաճելի կարող է լինել աշակերտի և ուսուցչի շփումը, հասկացանք թե ինչ հետաքրքիր է անցնում ժամանակը ուսուցչի հետ։ Մենք ցանկանում ենք շնորհակալություն հայտնել «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» հիմնադրամին ընկեր Խաչատրյանին Թումանյան գործուղելու համար։» - մեզ հետ զրույցում նշեցին Թումանյանի դպրոցի աշակերտներ Էդգարը, Արմենը, Սեդան և Ալիսան։

Ողջ նախագիծն ու միջոցառումը խորը տպավորեցին ներկաներին և հյուրերին, իսկ աշակերտների համախմբվածությունն ու լրջագույն աշխատանքը ևս մեկ անգամ ապացուցեին, թե որքան մեծ դեր է խաղացել էկո ակումբի գաղափարաը համայնքի կյանքում։ Էկո գործունեության արդյունքում մնայուն արժեքներ են հիմնվել թե՛ ներկայիս, թե՛ ապագա սերունդների առօրյայում, որոնք հիմնովին կփոխեն համայնքի կյանքի որակը և կնպաստեն համայնքի ներուժը առավելագույնս օգտագործելուն։ 

---

With the theme "Towards a Greener Vision, Towards a Greener Vision" Tumanyan Secondary School warmly hosted the Teach For Armenia educational foundation, local community members, and esteemed guests. Leading this transformative project were Vard and Susanna, respected Teacher-Leaders from Teach For Armenia. 

Following the schedule, the event kicked off in the schoolyard, where a commemorative pantheon stood as a joint effort of students and the community. This structure pays tribute to fallen Tumanyan school students and community members during the recent war. 

The event began with the unveiling of the pantheon, accompanied by speeches and musical performances by students from different classes. Families of the fallen were also part of the event, having contributed to the pantheon's construction and planting of memorial trees. 

While the main goal was to honor fallen soldiers, the park also embodies the values that Teacher-Leaders Vard and Susanna instilled in Tumanyan School students - highlighting the importance of environmental care within the school and community. 

The second part of the event focused on environmental conservation, with guests getting introduced to the newly established eco-room and eco-corridor. 

"We've looked forward to this day since our involvement in the community through Teach For Armenia. Our actions were planned carefully to bring us here. Today, our dream's realization is finally within reach. This achievement is thanks to our students and colleagues," shared Teacher-Leader Vard. 

During this phase, students shared the story of the dream room's beginning and presented their work within the eco-room. The space thrived with various plants and student-made crafts. A presentation showcased their achievements, reflecting the refreshed atmosphere of the school and community. 

"After Teach For Armenia's Teacher Leaders arrived, things changed for us. We became more engaged and community-focused. We collectively decided to establish the eco-room. We also took part in various programs, showcasing our school and efforts. We achieved goals like getting recycling bins, creating the park, and fixing a school corridor. Our Teacher-Leaders guided us every step of the way. Our class quality improved, strengthening our minds and activities. Mentors encouraged curiosity, love, and unity," recounted Armen, a 9th-grade student. 

The eco-room transformed into a versatile space for learning and enjoyment, followed by the renewal of the eco-corridor - a gathering spot for students. 

"Through our actions, we demonstrated that potential is within all of us. By putting it into various projects, students tapped into their own potential," explained Teacher-Leader Susanna. 

The final phase took pla

ce in the eco-corridor, where students hosted a master class on paper recycling and planting flowers. 

Paper recycling, a favorite activity within the eco club, was demonstrated. Students even made event invitations from recycled paper. Attendees learned about the recycling process and received notebooks to share thoughts about the eco team. Students then showed proper flower potting techniques, reflecting their care for plants and explaining plant care and pot crafting. 

"Vard changed our routines, inspiring urban improvement and selfless deeds. We planted trees and discovered the joy of teacher-student interactions. We're grateful to Teach For Armenia for bringing her to Tumanyan School," said Tumanyan School students Edgar, Armen, Seda, and Alisa. 

The entire project and event resonated, reflecting students' unity and dedication to the eco club. The initiative instilled lasting values, improving community life and tapping into its potential.

Teach For Armenia Teacher-Leader Samvel Tavadyan left the capital of Artsakh, Stepanakert, on December 12, 2022, to teach in the Mets Shen community. Unfortunately, on that day, a group of Azerbaijani individuals, calling themselves eco-activists, blocked the only road connecting Artsakh with Armenia. As a result, Artsakh found itself under blockade, and Samvel’s village Mets Shen was cut off on the other side of the blocked road. Samvel, stuck on the other side, had to conduct classes with his students remotely for months. 

Presently, about 120,000 people living in the Republic of Artsakh have lost contact with the outside world due to the blockade. Teach For Armenia has been operating in Artsakh since 2017, and throughout the past six years, more than 70 Teacher-Leaders served in Artsakh, working with hundreds of Artsakh children. Apart from teaching, they have also implemented various extracurricular activities and dozens of community development programs. 

After the devastation of the Artsakh War in 2020, students, parents, and teachers in the communities of Artsakh faced a new problem at the end of 2022 – the months-long blockade and complete isolation from the outside world. Among the numerous social and psychological challenges, the blockade caused a host of educational problems. 

In addition to the road blockade, the gas supply, used primarily for heating and transportation, frequently was shut down in Artsakh. This led to inhospitable weather conditions in most schools, making it impossible to organize regular lessons. As a result, classes were suspended for a week throughout the territory of Artsakh in February. Even after resuming classes, they had to be shortened due to the inadequate heating conditions in schools. The shortened class durations, reduced by 10-15 minutes, do not allow for conducting a full lesson. "I have to shorten the time for presenting new material, and often, group work remains incomplete or cannot be carried out as intended," explained Eginar Grigoryan, Teach For Armenia’s eighth generation Teacher-Leader. 

Despite these difficult conditions, the main challenge for Teacher-Leaders has been to motivate and inspire students to learn amidst the uncertainty and difficulties they face on a daily basis. "When there is uncertainty and concerns about physical security, it becomes challenging to convince students that the lesson is essential and meaningful," shared Suzanna Kagramanyan, an eighth-generation Teacher-Leader, during an interview. 

To engage students outside of regular classes and provide them with valuable experiences, Teach For Armenia’s Teacher-Leaders organize various extracurricular projects, an essential aspect of the two-year Teacher-Leadership Program, which has become that much more essential for students in these difficult times. Teacher-Leaders have been organizing hiking activities, film screenings, and intellectual games, collectively demonstrating steps towards a brighter future. "By implementing community programs, students believe that they can continue to live in their native village and have the opportunity to improve it," expressed several Teacher-Leaders. 

Although the blockade and gas shortage have critically disrupted the regular implementation of these community programs by hindering the purchase and transportation of necessary materials for the projects, Teacher-Leaders have remained resourceful.  For instance, Samvel Tavadyan’s students are involved in a community program where they recreate works of world-renowned artists while exploring the artists' life and creative journeys. This project is particularly vital for schoolchildren in their small village, offering them exposure to the world of painting and teaching them to appreciate beauty. At the same time, this has served as a necessary form of art therapy for the students. The students believe that the road to Artsakh will eventually open, and they look forward to welcoming guests from different cities to the exhibition of their paintings.

Throughout the challenges posed by the blockade and isolation, Teach For Armenia's dedicated Teacher-Leaders have shown commitment, resourcefulness, and determination to inspire their students and create meaningful learning experiences. Despite the difficult circumstances, they continue to light the path towards a brighter future for the children of Artsakh, showcasing the power of education even in the face of adversity.

---

«Դասավանդի’ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամի Ուսուցիչ-առաջնորդ Սամվել Թավադյանը 2022 թվականի դեկտեմբերի 12-ին Արցախի մայրաքաղաք Ստեփանակերտից ուղևորվել էր դեպի Մեծ Շեն համայնք՝ դասավանդելու։ Դժբախտաբար այդ օրն ադրբեջանցի մի խումբ մարդիկ, ովքեր իրենց անվանում են էկո-ակտիվիստներ, փակել էին Արցախը Հայաստանին կապող միակ ճանապարհը, որի արդյունքում Արցախն այսօր հայտնվել է շրջափակման մեջ։ Սամվելի գյուղը՝ Մեծ Շենը՝ գտնվում է ճանապարհի արգելափակված հատվածի մյուս կողմում, որի արդյունքում  Սամվելը ստիպված է եղել ամիսներ շարունակ իր աշակերտների հետ դասերն անցկացնել հեռավար եղանակով։

Այսօր Արցախի հանրապետությունում ապրում է շուրջ 120.000 մարդ, ովքեր շրջափակման արդյունքում կորցրել են կապը արտաքին աշխարհի հետ։ «Դասավանդի’ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամը Արցախում գործում է 2017 թվականից։ Վեց տարիների ընթացքում հիմնադրամի 70-ից ավելի Ուսուցիչ-առաջնորդներ գործուղվել են Արցախ և աշխատել հազարավոր արցախցի երեխաների հետ։ Դասավանդելուց բացի նրանք իրականացրել են տարատեսակ արտադասարանական խմբակներ և տասնյակ համայնքային զարգացման ծրագրեր։ 

2020 թվականի Արցախյան պատերազմից հետո Արցախի համայնքներում պատերազմի հետևանքները դեռևս չհաղթահարած մեր աշակերտները, նրանց ծնողներն ու ուսուցիչները բախվել են նոր խնդրի՝ ամիսներ շարունակվող Արցախի շրջափակմանն ու արտաքին աշխարհից ամբողջապես մեկուսացմանը։ 

Ի թիվս սոցիալական ու հոգեբանական բազմաթիվ խնդիրների՝ Արցախի շրջափակումն առաջ է բերել նաև կրթական մի շարք խնդիրներ։ 

Ճանապարհի շրջափակման հետ մեկտեղ Արցախում սկսվել են նաև հաճախակի գազանջատումները։ Գազի բացակայության հետևանքով դպրոցների մեծ մասում առաջացել էին եղանակային անբարենպաստ պայմաններ, որոնց արդյունքում անհնար էր դարձել դասապրոցեսների կազմակերպումը։ Այս ամենը հանգեցրել էր նրան, որ փետրվար ամսին Արցախի ողջ տարածքում մեկ շաբաթով դադարեցվել էին դասերը։ Մեկշաբաթյա դադարից հետո դասերը վերսկվեցին, սակայն կրճատված տևողությամբ, քանի որ դպրոցների ջեռուցման պայմանները շարունակում էին անհամատեղելի լինել դասապրոցես անցկացնելու համար անհրաժեշտ պայմանների հետ։ 

Մեր Ուսուցիչ-առաջնորդները նշում են, որ 10-15 րոպեով կրճատված դասաժամերը լիարժեք դաս անցկացնելու հնարավորություն չեն տալիս։ 

«Ստիպված եմ լինում կրճատել նոր նյութի ներկայացման ժամանակահատվածը, խմբային աշխատանքները հաճախ կիսատ են մնում, կամ էլ՝ իրականացվում ոչ լիարժեք», - մեզ հետ զրույցում նշեց ութերորդ սերնդի Ուսուցիչ-առաջնորդ  Հեղինար Գրիգորյանը։ 

Կրճատված դասաժամերը, սակայն, առաջացած խնդիրներից միայն մեկն է, որ խոչընդոտում է Ուսուցիչ-առաջնորդների  բնականոն աշխատանքը։ Գլխավոր մարտահրավերն այդ իրականության մեջ  աշակերտներին դրական տրամադրություն և սովորելու շարժառիթ փոխանցելն է։ 

«Երբ շուրջբոլորն անորոշություն է, ֆիզիկական ապահովության խնդիր կա, բարդ է աշակերտներին տրամադրել սովորելուն, բարդ է նրանց համոզել, որ այսօր դաս սովորելը կարևոր է և նշանակություն ունի», - մեզ հետ զրույցում նշեց ութերորդ սերնդի Ուսուցիչ-առաջնորդ  Սյուզաննա Ղահրամանյանը։ 

Դասերից դուրս աշակերտներին ոգևորելոււ, և նրանց համար օգտակար ժամանց ապահովելու նպատակով՝ «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամի Ուսուցիչ-առաջնորդները կազմակերպում են բազմաբնույթ արտադասարանական նախագծեր՝ արշավներ, կինոդիտումներ, ինտելեկտուալ խաղեր և այլն։ 

Արտադասարանական խմբակները կարևոր նախագծեր են  համարվում նաև՝ Ուսուցիչների առաջնորդության երկամյա ծրագրի մաս հանդիսացող  համայնքային ծրագրերը, որոնք իրականացվում են աշակերտների և Ուսուցիչ-առաջնորդների համատեղ ուժերով ։  Ինչպես նշում են մեր Ուսուցիչ-առաջնորդներից շատերը՝ համայնքային ծրագրերը  ապագային ուղղված քայլեր են։ 

«Համայնքային ծրագրեր իրականացնելիս աշակերտները հավատում  են, որ շարունակելու են ապրել իրենց հարազատ գյուղում և  հնարավորություն են ունենալու գյուղն ավելի լավը դարձնել»։ Ցավոք սրտի համայնքային ծրագրերի  իրականացման ընթացքը ևս խափանվում  է՝ շրջափակման ու գազի բացակայության հետևանքով։ Նախագծերն իրագործելու համար անհրաժեշտ նյութերի մեծամասնությունը հնարավոր չէ ձեռք բերել  կամ կազմակերպել դրանց տեղափոխումը, քանի որ ստեղծված իրավիճակը արգելափակել է ցանկացած բնույթի գործառույթների անխափան աշխատանքը։

Օրինակ Սամվել Թավադյանի աշակերտները, ում մասին խոսեցինք նյութի սկզբում, իրենց համայնքային ծրագրի շրջանակներում վերապատկերում են համաշխարհային նշանակություն և ճանաչում վայելող նկարիչների աշխատանքներ՝ միևնույն ժամանակ ուսումնասիրելով տվյալ արտիստների  կյանքն ու ստեղծագործական ուղին։

«Մեր փոքրիկ գյուղում, որը բոլոր կողմերից շրջափակված է, նախագիծն աշակերտների համար շատ կարևոր նշանակություն ունի։ Նրանք ծանոթանում են նկարչության աշխարհին, սովորում են տեսնել գեղեցիկը։ Նախագիծը  նաև հանդիսանում է արթ-թերապիա  աշակերտների համար, որի կարիքը նրանք հիմա շատ ունեն։ Եվ աշակերտները հավատում են, որ Արցախ տանող ճանապարհը անպայման բացվելու է, և իրենց նկարների ցուցահանդեսին շատ հյուրեր են ժամանելու տարբեր քաղաքներից»- մեզ հետ զրույցում ասաց Ուսուցիչ-առաջնորդ Սամվել Թավադյանը:

Չնայած շրջափակման արդյունքում առաջացած բոլոր մարտահրավերներին՝ մեր Ուսուցիչ-առաջնորդներն անում են հնարավոր ամեն բան երեխաների հետաքրքրությունն ու ներգրավվածությունը չկորցնելու համար։ Նրանց ջանքերը և նվիրվածությունը ոչ միայն օգնում են աշակերտներին շարունակել ուսումնառությունը, այլև նրանց մեջ են սերմանում ապագայի հանդեպ հույսը և լավատեսությունը: Մեր Ուսուցիչ-առաջնորդներն ընդունեցին այս ծանր մարտահրավերը, դարձրին այն առօրյայի մասնիկ և հերթական անգամ ապացուցեցին, որ նույնիսկ ամենադժվար հանգամանքներում կրթության ուժն ու հոգատար ուսուցչի ազդեցությունը երբեք չի կարելի թերագնահատել:

«Հավասար»

«Հավասար»-ը կրթական հիմնադրամ է, որի առաքելությունն է կրթության մեջ ապահովել «Հավասար» հնարավորություններ բոլորի համար՝ ստեղծելով ներառական հասարակություն։ «Հավասար» կրթական հիմնադրամը գլխավորապես զբաղվում է հանրակրթության մատչելիացմամբ, որպեսզի ապահովի կրթության «Հավասար» հնարավորություններ յուրաքանչյուր երեխայի համար, այդ թվում՝ հաշմանդամություն ունեցող և չունեցող։ 

հիմնադրամը ստեղծել է իր գլխավոր պրոդուկտը՝ համանուն հեռախոսային հավելվածը, որտեղ տեղ է գտնում հանրակրթական դասագրքերի նյութը աուդիո և վիդեո տարբերակներով՝ հարմարեցված տեսողության, լսողություն և մտավոր խնդիրներ ունեցող երեխաների համար։ «Հավասար» կրթական հավելվածում թվայնացվում և ադապտացվում են հանրակրթական դպրոցական դասագրքերը՝ դառնալով հետաքրքրաշարժ և մատչելի։ Առկա է դասի երեք ձևաչափ՝  ժեստերի լեզվի թարգմանությամբ վիդեոդասեր լսողության խնդիրներ ունեցող երեխաների համար, աուդիոդասեր տեսողական խնդիրներ ունեցող երեխաների համար և գրաֆիկական լուծումներով պարզեցված վիդեոդասեր մտավոր խնդիրներ ունեցող երեխաների համար: Ելնելով համընդհանուր դիզայնի խթանման կարևոր նպատակից՝ «Հավասար» հեռախոսային հավելվածը նախագծված է երեխայի համար հնարավորինս հետաքրքրաշարժ և մատչելի՝ իր մեջ պարունակելով ֆոնի, տառաչափի փոփոխության, կերպարի ընտրության հնարավորություն, ինչը ենթադրում է, որ երեխան կարող է ստեղծել սեփական անիմացիոն կերպար, որը խոսում, շփվում և ուղղորդում է իրեն ուսուցման գործընթացում։ Բացի այդ, հավելվածում յուրաքանչյուր կոճակ ունի ձայնային հավելում, որն օգնում է տեսողության խնդիր ունեցող երեխային ավելի հեշտ օգտագործել հավելվածը։ «Հավասար» հավելվածի շնորհիվ հաշմանդամություն ունեցող երեխաները կարողանում են մատչելի կերպով սովորել իրենց դպրոցական դասերը, ինչը բարելավում է նրանց ուսումնական, սոցիալական և այլ հմտություններ՝ կրճատելով անհավասարությունը և ստեղծելով ավելի գրագետ ու առաջադեմ հասարակություն։ Բացի հաշմանդամություն ունեցող երեխաներից, հավելվածի կարիքն ունեն նաև հաշմանդամություն չունեցող երեխաները, ովքեր կարիք են ունենում նյութի ամրապնդման, սիրում են դիտել կամ լսել դասը ինտերակտիվ ձևաչափերով, սփյուռքում բնակվող հայ երեխաները, քրոնիկ հիվանդություններ ունեցող կամ երկարատև բուժման կարիք ունեցող երեխաները, ինչպես նաև փախստական երեխաները։
«Հավասար» հավելվածում արդեն իսկ առկա են 5 տարրական դասարանի դասագիրք, այդ թվում՝ առաջին և երկրորդ դասարանի «Մայրենի», «Մաթեմատիկա» և «Ես և իմ շրջակա աշխարհը» դասագրքերը։ Այս պահին թիմն աշխատում է հայկական առաջին հարմարեցված խաղի ստեղծման վրա։

«Նոր Դաս» 

«Նոր Դաս» հավելվածը գեյմիֆիկացված միջավայր է մանկավարժական գիտելիքների և հմտությունների զարգացման համար։ Մուտք գործելով հավելված՝ ուսուցիչը հնարավորություն է ստանում խաղային սկզբունքով կազմված հարցերին պատասխանելու, իրավիճակային խնդիրներ լուծելու և այլ ինտերակտիվ բովանդակային ընթացակարգեր հաղթահարելու միջոցով զարգացնել սեփական մանկավարժական գիտելիքները և հմտությունները։ Հավելվածի բովանդակությունը մշակվել և շարունակելու է մշակվել մանկավարժական գիտության հիման վրա․ յուրաքանչյուր ավարտուն պատասխանից, գործողությունից հետո ուսուցիչը կստանա հնարավորություն ծանոթանալու նաև այն գիտական հոդվածի, մենագրության, ձեռնարկի բովանդակությանը, որի հիման վրա մշակվել էր տվյալ հարցը կամ առաջադրանքը իր համապատասխան պատասխանի տարբերակով։ 

Հավելվածում ուսուցիչը հնարավորություն կունենա սիմուլյացիոն սկզբունքով խաղարկելու դասի սցենարներ, ապա ստացած փորձառությունը կիրառել իրական դասի ժամանակ։ Հավելվածում կլինեն նաև պատրաստի նյութեր ներբեռնելու և դասարանում օգտագործելու համար։ Քանի որ այս պահին առկա չեն հայալեզու և ռուսալեզու նման էլեկտրոնային ռեսուրսներ, համոզված ենք՝ արտադրանքն արագ աճելու մեծ հնարավորություններ ունի։ Հավելվածը հասանելի է լինելու բոլոր օպերացիոն համակարգերի համար։ 

«Նոր Դասի» թիմը համոզված է, որ դասին նախապատրաստվելը և ինքնակրթվելը ուսուցչի համար կարող է և պե՛տք է լինի մատչելի, հարմարավետ ու հետաքրքիր․ հենց այդ նպատակով էլ ստեղծվել է «Նոր Դասը»։

EduAR

EduAR ստարտափը ստեղծում է վիրտուալ լաբորատորիաներ բնագիտական առարկաներից (ֆիզիկա, քիմիա և կենսաբանություն)` օգտագործելով վիրտուալ իրականության սաղավարտy։ Վիրտուալ լաբորատորիաները ինտերակտիվ են, և աշակերտը հնարավորություն ունի կատարել անվտանգ փորձեր` սովորելով իր իսկ սխալների վրա։ 

VR/AR գործիքների կիրառումը կրթական ոլորտում, հատկապես վիրտուալ լաբորատորիաներում, նորարարական և բացառիկ լուծում է Հայաստանի համար: Այս մոտեցումը ներառում է տեսական նյութի ներկայացում և վիրտուալ միջավայրում գործնական փորձերի իրականացում: Մինչ այժմ նման առաջադեմ տեխնոլոգիաները լայնորեն չեն օգտագործվել երկրի կրթական գործընթացում:

---

Havasar

Havasar is an educational foundation with a mission to provide equal educational opportunities for all by creating an inclusive society. The foundation's main product is a phone application of the same name, which offers audio and video versions of general education textbooks adapted for children with vision, hearing, and mental disabilities. The app digitizes and adapts secondary school textbooks, making them engaging and accessible. With sign language translations and video tutorials for children with hearing impairments, the Havasar app promotes universal design, ensuring an exciting and user-friendly experience for every child. Additionally, audio support for each button makes it easier for children with vision problems to use the app. Thanks to the this app, children with disabilities can easily learn school lessons, improving their academic, social, and other skills, while also reducing inequality. The application is not only beneficial for children with disabilities but also serves as valuable reinforcement for children without disabilities and Armenian children living in the diaspora, those with chronic illnesses, or refugee children.

Nor Das 

The "Nor Das" application creates a gamified environment to enhance pedagogical knowledge and skills for teachers. It allows teachers to answer questions in a game-like format, solve situational problems, and engage in interactive meaningful procedures. The app's content is continually developed based on pedagogical science, and after each action, teachers can access related scientific articles, monographs, or manuals. 

With "Nor Das," teachers can simulate lesson scenarios and apply the knowledge gained in real classrooms. The application also offers ready-made materials for download and classroom use. As there are currently no similar Armenian and Russian-language electronic resources, the team is optimistic about the app's potential for rapid growth. "Nor Das" will be compatible with all operating systems.

EduAR

EduAR specializes in creating virtual laboratories for natural sciences (physics, chemistry, and biology) using virtual reality helmets. These interactive virtual labs provide students with a safe space to experiment and learn from their mistakes. Utilizing virtual reality (VR) and augmented reality (AR) tools in education, especially in virtual laboratories, is an innovative and groundbreaking approach in Armenia. 

This method involves presenting theoretical concepts through visual displays and conducting practical experiments within a virtual environment. Such advanced technologies have not been widely integrated into the country's educational process until now. 

Through collaborative efforts with the National Center for Research on Evaluation, Standards, and Student Testing (CRESST) at the University of California, Los Angeles (UCLA) School of Education and Information Studies (SEIS), as well as with the Ministry of Education, Science, Culture and Sports (MoESCS), Teach For Armenia has undertaken a comprehensive study spanning 18 months to assess the efficacy of its signature Teacher Leadership Program. The study aims to examine the key research question: “What impact does Teach For Armenia’s approach to teaching have on student leadership, the school, and the community at large?” Specifically, the CRESST team will investigate the influence of Teach For Armenia’s Teacher-Leaders on student outcomes, the effect of Teach For Armenia’s teaching practices and engagement, and the impact of Teach For Armenia’s Change-Based Learning approach on student leadership development.

The first phase of the study entailed data collection from 78 schools, including 39 schools that were carefully selected in partnership with MoESCS to serve as a control group. Ensuring an equal number of schools in both the control and intervention groups was key in the design of the study in order to assess Teach For Armenia’s added value as a program. During the month of October 2023, a team of data collectors gathered the baseline data from both the control and intervention groups. With guidance from CRESST, the local data collectors ensured careful attention was given to the precision and accuracy of the information that was gathered. The data was then transferred to CRESST for analysis. The next major milestone of the study will be the second round of data collection at the control and intervention schools, which will include extensive interviews with various stakeholders. Along with the baseline data, the interviews will provide qualitative data regarding Teach For Armenia’s impact on the communities where it operates. Mirroring the data collection methods during the baselining process, the culminating results will compare the progress made by both the control and intervention groups over the course of the school year. Heartfelt appreciation is extended to Dr. Eric Esrailian and UCLA’s School of Education and Information Studies (SEIS) for their generous financial backing of this pivotal study. Their invaluable contribution stands as a beacon of support, enabling CRESST and Teach For Armenia to catalyze meaningful change in the realm of education, fostering transformative prospects for students and educators not only within Armenia but also reaching beyond its borders

Հունիսի 7-ին Զոլաքար համայնքի համար 2 միջնակարգ դպրոցում տեղի ունեցավ շատ սպասված հանդիպում․ դպրոցի անձնակազմն ու աշակերտները հյուրընկալել էին Քերոլ Ասլանյանին, ով 2021 թվականին միացավ «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի #NationBuilderds ծրագրին` դառնալով Զոլաքարի միջնակարգ դպրոցի հովանավորը։ Հենց այս դպրոցում է աշխատում «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի Ուսուցիչ-առաջնորդ Կարեն Մելիքյանը և հանդիսանում է նաև դպրոցի տնօրենը։

Հանդիպման ընթացքում աշակերտները ծանոթացան Քերոլի հետ և ցույց տվեցին դպրոցի հետաքրքիր անկյուններն ու մշակութային առանձնահատկությունները։ Շրջելով դպրոցի բակում և դասասենյակներում՝ Քերոլը ծանոթացավ աշակերտների կողմից ստեղծված տարբեր նորարարական նախագծերին, ձեռագործ աշխատանքներին և դպրոցական կյանքին, որից հետո կիսվեց իր ընտանիքի՝ հատկապես մայրիկի պատմությամբ, ով 1915 թվականի Ցեղասպանության ընթացքում հրաշքով փրկվել և փախել էր Ալեքսանդրապոլ։ 

Քերոլի ընտանիքի հուզիչ պատմությունը հատկանշական էր, քանի որ Քերոլն իր հովանավորությունը Զոլաքարի դպրոցում նվիրել էր հենց իր մայրիկի՝ Արմենուհի Բաղդասարյանի հիշատակին, ով միշտ բարձր է գնահատել կրթությունն ու ամեն ինչ արել՝ իր երեխաներին լավ կրթությամբ ապահովելու համար։ Այդ առիթով «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ը Արմենուհի Բաղդասարյանի հիշատակին նվիրված հուշատախտակ էր պատրաստել։ Հուշատախտակն այժմ փակցված է  Քերոլի հովանու ներքո ստեղծված «Ինֆոգրադարան» նախագծի կողքին։ 

«Ինֆոգրադարան»-ի շրջանակներում աշակերտները պատրաստում են բարձրորակ ուսումնական նյութեր՝ քարտեզներ, պաստառներ, ցուցանակներ և այլ պարագաներ, որոնցից լավագույնները տեղ են գտնում «Ինֆոգրադարան»-ի պահոցում։ Պահոցի նյութերը հետագայում օգտագործում են ուսուցիչները՝ դասապրոցեսը դարձնելով ավելի հետաքրքիր, բովանդակալից և գունեղ։ 

«Ես ինքս ուսուցիչ եմ և դասավանդել եմ մի շարք կրթական հաստատություններում, այժմ էլ աշխատում եմ բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների հետ։ Բացի այդ, կրթությունը միշտ կարևոր դեր է ունեցել իմ և իմ ընտանիքի կյանքում, և եթե ես սատարում եմ Հայաստանի բնակչությանն ու երեխաներին, ես դա անում եմ՝ սատարելով կրթական ոլորտին»,- մեզ հետ զրույցում կիսվեց Քերոլ Ասլանյանը։

Հետաքրքիր և հուզիչ զրույցներին հաջորդեղ երեխաների կողմից բեմադրված ներկայացումը։ 

««Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի ծրագրին դիմել եմ՝ գիտակցելով, որ երեխաներին այլևս չի հետաքրքրում հին մեթոդներով կրթության ձևաչափը։ Ես փորձեցի գտնել նոր թիմ, նոր հնարավորություններ ու համախոհներ, որպեսզի մեր դպրոցում էլ կրթությունը դառնա ժամանակակից և աշակերտներին հետաքրքող։ Վստահ կատող եմ ասել, որ «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ին միանալուց հետո մեր դպրոցում տեղի ունեցած անթիվ դրական փոփոխությունների շրնորհիվ է, որ այսօր մեր աշակերտները այսքան ազատ և անկաշկանդ քննարկումներ և հանդիպումներ են անցկացնում հյուրերի հետ։ Նմանատիպ փոփոխության արդյունք է նաև «Ինֆոգրադարան» նախագիծը, որը շարունակական բնույթ է կրելու»,- նշեց Զոլաքարի համար 2 միջնակարգ դպրոցի տնօրեն և «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի Ուսուցիչ-առաջնորդ Կարեն Մելիքյանը։

Զգացմունքային և հպարտությամբ լի հանդիպման ավարտին աշակերտները ձեռագործ նվերներ հանձնեցին հյուրերին և հրաժեշտ տվեցին միմյանց՝ կրկին հանդիպելու սպասումով։ Քերոլը կիսվեց իր զգացումներով և անսահման երախտագիտութթյամբ՝ նշելով, որ երբեք չի մոռանա իր այցը Զոլաքարի միջնակարգ դպրոց։

Շնորհակալ ենք Քերոլ Ասլանյանին՝ «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամին աջակից լինելու և հայրենիքի բարեկեցիկ ապագան կերտելու գործում իր ունեցած արժեքավոր ներդրումն ունենալու համար։ 
Դուք նույնպես կարող եք համալրել «Դասավանդի'ր, Հայաստան»-ի աջակիցների շարքը։ Ծանոթացեք Nation-Builder ծրագրի մանրամասներին այստեղ՝ https://www.teachforarmenia.org/am/nation-builders

On June 7, a much-anticipated meeting took place at Secondary School Number 2 in the Zolakar community. The school's staff and students warmly welcomed Carol Aslanian, who joined the Teach For Armenia #NationBuilders program in 2021 and became the sponsor of Zolakar Secondary School. Karen Melikyan, a Teacher-Leader of Teach For Armenia, works at this school and also serves as its principal. 

During the meeting, the students had the opportunity to meet Carol and proudly showcase the school's interesting features and cultural aspects. Carol took a tour of the school yard and classrooms, where she got acquainted with the various Student-Led Innovation Projects, observed their handicrafts, and witnessed school life firsthand. She also shared the remarkable story of her family, particularly her mother's survival during the 1915 Genocide and subsequent escape to Alexandrapol. 

The touching story of Carol's family holds special significance, as Carol dedicated her sponsorship to Zolakar School in memory of her mother, Armenuhi Baghdasaryan, who always valued education and worked tirelessly to provide her children with a good education. In honor of this occasion, Teach For Armenia prepared a plaque dedicated to the memory of Armenuhi Baghdasaryan, which now proudly hangs next to the "Info Library" project established with Carol's support. 

As part of the Infolibrary initiative, students at Zolakar School create high-quality educational materials, including maps, posters, signs, and other resources. The best of these materials are preserved in the Infogradaran repository and later utilized by teachers, enriching the classroom experience with engaging, meaningful, and colorful content. 

“First of all I'm an educator myself, I have taught school and I'm now working with higher education institutions. Education has always been an important part of my life and my family’s life and I think if I'm going to do anything in Armenia to support the population and its children, it would be to support the teaching and education field,” shared Carol Aslanyan.

Following the inspiring and engaging discussions, the students put on a remarkable performance, showcasing their talents and skills. 

"I applied to the Teach For Armenia program because I realized that children are no longer captivated by traditional teaching methods. I sought new teams, opportunities, and like-minded individuals to make education at our school modern and interesting for students. I can confidently say that thanks to the numerous positive changes that have taken place since joining Teach For Armenia, our students now have open and relaxed discussions and meetings with guests. The Infolibrary project is one of the outcomes of this transformation and will continue to have a lasting impact," said Karen Melikyan, the principal of Zolakar Secondary School Number 2 and a Teach For Armenia Teacher-Leader. 

At the end of the gathering, the students presented handmade gifts to the guests and bid farewell, eagerly anticipating future meetings. Carol expressed her gratitude and shared her profound feelings, assuring everyone that her visit to Zolakar Secondary School will always hold a special place in her heart. 
We would like to express our gratitude to Carol Aslanyan for her support of the Teach For Armenia and her valuable contribution to building a prosperous future for our motherland. You, too, can support Armenia and Artsakh through education! Learn more about becoming a Nation-Builder school sponsor here: https://www.teachforarmenia.org/en/nation-builders

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՎԵՐՋԻՆ ԳՅՈՒՂԸ

Վերջերս (հատկապես պատերազմից հետո) հաճախ է ստացվում այնպես, որ այցելեմ Հայաստանի վերջին գյուղերը… հա, որևէ սահմանի կողմից վերջին գյուղը։ 

Իրականում սխալ է ասել վերջին, որովհետև այդտեղ Հայաստանը չի ավարտվում, այդտեղից սկսվում է (առնվազն այդպես պիտի լիներ), իսկ հիմա ամեն բան թարս է։ Դրա համար հիմա թարս Հայաստան ունենք։

Խաչիկ, Ներքին հանդ, Նռնաձոր, Արևիս…

Խիստ տարբերվում են էն գյուղերը, որոնք Արցախի մասնատումից հետո են դարձել սահմանամերձ, էն գյուղերից, որոնք ի սկզբանե էդպիսին են եղել. լքվածության աստիճանով։ Ամեն անգամ սահմանամերձ գյուղերում դասավանդող մեր ուսուցիչներին առաջինն ուղղված հարցերից են` էդ ոնց է եկել եք էսքան հեռու, ինչ եք կորցրել էստեղ։ Հայրենի’ք, հայրենիք ենք կորցրել, փորձում ենք գտնել։

Հետո գալիս են ենթադրությունները` չի դիմանա, մի քանի օրից կգնա։ Չենք գնում, գալիս ենք։ Հերիք է գնանք, էլ գնալու տեղ չմնաց։

Նռնաձորում գյուղացիներից մեկը մի անգամ զրույցում ասաց`

֊չգիտեմ հիմա մենք Հայաստան ենք, Իրան, թե Ադրբեջան։ 

Ցավոտ է, ինչ խոսք։ Նույնիսկ մտքում գուցե կշտամբենք, թե բա ոնց չգիտեք Հայաստան է, թե ոչ։ Գյուղը Արաքսի ափով վերջին գյուղն է, որտեղից ուշադիր նայելիս պարսիկ վարորդների հագուստի գույնն ու  ձևն էլ կտեսնենք։ Քաշաթաղի հարավը կորցնելուց հետո մյուս կողմում հայտնվեց Ադրբեջանը։ Գյուղը գրունտային վատ ճանապարհով մի կերպ միանում է Մեղրի֊Շիկահող֊Կապան մայրուղուն, տրանսպորտ` բնականաբար չկա։ Գուղում մոտ մեկ տասնյակ աշակերտ են սովորում, որոնց պայմանականորեն ասած մնացած երկու միլիոն 999 հազար 990 հայաստանաբնակ հայերով կարող էինք աչքի լույսի նման պահել, բայց ավաղ` անգամ տարրական կրթության իրավունքը չենք ապահովում` անգլերեն, ռուսերեն, ֆիզիկա ու էլի շատ առարկաներ` առանց ուսուցիչ։

Էս գյուղացին ինչպե՞ս իրեն զգա Հայաստանի մաս` պոկված, անջատ, մոռացված։ Հա, մոռացված։ Քանիսս գիտենք Նռնաձորի տեղը, առավել ևս քանիսս ենք եղել։ Լռություն։

Կասենք` հեռու է։ Ինչի՞ց…

Հայաստանը էդտեղից է սկսում, էդ մենք ենք հեռու։

Սիսիանի շրջանի մեր սահմանաամերձ գյուղերից մեկի մասին պատմելիս մի առիթով գրել եմ` ևս երկու գյուղ,  ու Նախիջևանն է։ Էն հայկական, հայաթափված, ներկայումս` ադրբեջանական Նախիջևանը։ 

Նախիջևանից էսկողմ` ոչ պակաս հայաթափված «դեռևս հայկական» երկու գյուղը` Թանահատ և Արևիս։ 

Որոշեցինք, գնում ենք Թանահատի վանք։ Բլրի վրա նարնջագույն տուֆից հիմնականում ավերակ չքնաղ մի վանք։ Նկարներով։ Ուսուցիչները պատմում էին, որ մի անհաջող փորձ վանք գնալու արդեն ունեցել են` աշակերտների հետ։ Նորից ենք փորձում, թեև տեղացիներից զգուշացրել էին, որ չենք հասնի։

Վանքը տեսնում ենք արդեն, բլուրը գետից այնկողմ է։ Եղանակը էնքան ցուրտ ու քամոտ, որ փողոցին կանգնեինք, գուցե քամին քշեր հասցներ վանք։ Մեքենայի ճանապարհ չկար, կամ մենք չգտանք։ Մտածեցինք ոտքով բարձրանանք։ Նկատեցինք ներքևում ցուցանակ, իջանք կարդալու, պարզվեց ազդարարում է էն մասին, որ տեղանքում լիքը վայրի կենդանիներ կան։ Վայրի կենդանիների հետ հանդիպման հեռանկարից ոչ շատ ոգևորված` հետ ենք նստում մեքենան, առաջանում դեպի գյուղ` հեռվից հիանալով վանքով։

Անցնում ենք Թանահատ գյուղը, հիշեցնում եմ` նախավերջին գյուղն է էս կողմից։ Ունի մի բնակիչ` գյուղապետը, որ գյուղում չի բնակվում։ Առաջանում ենք վերջին գյուղ` Արևիս։ Գյուղից գյուղ էդքան շրջելուց անգամ նման գյուղի դեռ չէի պատահել։ Կյանքը կարծես մի երկու դար առաջվանից կանգ առած լիներ էստեղ։ Քարածեփ կիսախարխուլ տներ, մռայլ քարուքանդ փողոցներ, տներ, կիսավեր շենքեր տանիքներ։ Մի տան առաջ լվացք կա, մի երեք տուն ալեհավաք ունեն տանիքին, մի երկու տան առաջ մեքենա կա կանգնած, մի երկու այգի էլ մշակված է։ Այսքանով է բնակեցված։ Դրսում ոչ ոք չպատահեց։

Գյուղը անտառի մեջ, գետի ափին, հեքիաթային տեսարանով ու վստահաբար լիքը բնական պաշարներով։ 

Դպրոցի բակում մեծ թումանյանական ընկուզենի, շենքը մեկ հարկանի` փոքր, հին, կողպված։ Երեքի կողմերն էր, չհասկացանք դպրոցը գործում է, թե ոչ, մարդ չկար։ Ըստ առցանց տվյալների՝ դպրոցը հինգ աշակերտ ունի։ Դպրոցի պատուհանին ժպտացող աղջիկ էր նկարած, փակցված էր տարհանման քարտեղ։ Կողքը` բուժկետ։ Փակ։  

Մի քանի րոպե լռության մեջ շուրջս էի նայում։ Գյուղը կարծես փոքրիկ փոշոտված, հնամաշ շորերով, սոված ու տխուր երեխա լիներ, մենակ գետի ափին նստած, որ ուզում էիր գրկել, շոյել, խնամել։ Էս էն իսկական գործնական սերն է հայրենիքի հանդեպ, որ մենք հավաքական առումով չունենք։ Ի՞նչ եմ ես արել, որ էս գյուղը էս վիճակում չլինի։ Լռություն։

Որոշեցինք գյուղով առաջանալ էնքան, մինչև գյուղը վերջանա։ Հասանք զինվորական ինչ֊որ կայանի։ Զինծառայող կար դիմացը կանգնած։ Ապշած նայում է մեզ։ Մոտեցավ`

֊Ովքե՞ր եք, ի՞նչ եք անում էստեղ։

֊Եկել ենք` գյուղում շրջենք։

էլ ավելի զարմացած է նայում։

֊էստեղից էլ առաջանալու տեղ չկա՞, գյուղը պրծա՞վ։

֊Հա, սրանից հետո էլ բան չկա, արդեն սահմանն է։

Հայաստանը էստեղ վերջացավ։ Չէ, Հայաստանի սկսվեց էստեղից։ Հետ ենք վերադառնում։ Արևիս։ Լքված Արևիս։

Մենք իհարկե Նախիջևան, Արևմտյան ու ծովից ծով Հայաստան փափագող, ինչու չէ պահանջող հանրություն ենք, բայց Արաքսից Դեբետ Հայաստանը չենք ճանաչում։ Մեր Հայաստանը հիմա սխալ տեղում է վերջանում։ Էդտեղից պիտի սկսի Հայաստանը, որ չվերջանա կտոր-կտոր։

Մենք չպիտի ստանանք էդ հարցը, թե ինչ ենք կորցրել էս սահմանամերձ գյուղերում։ Էս գյուղերը չպիտի լինեն հեռու, որովհետև Էստեղից պիտի չափենք Հայաստանը։ Մենք պիտի գտնենք էս գյուղերը, ինքներս մեզ ու Հայաստանը, ու պիտի սկսենք նոր Հայատանը, էնտեղից, որտեղ ավարտվում է հիմա։

Որ Հայաստանը վերջին գյուղ չունենա, որ Հայաստանը չվերջանա…

THE LAST VILLAGE OF ARMENIA

In recent times, particularly in the aftermath of the war, I embarked on a journey to visit the last remaining villages of Armenia—those situated on the very edge of its borders. However, to say that these are the last villages would be misleading because Armenia's borders do not end there. In fact, they begin there, or at least they should. These are tumultuous times that have turned everything upside down, resulting in an Armenia that feels upside down.
Khachik, Nerkin Hand, Nrnadzor, Arevis...
These villages that now border the partitioned Artsakh are starkly different from their abandoned predecessors. When we speak to the teachers in these border villages, they are often met with the same initial questions: How did you manage to come this far, and what did you leave behind? Our homeland... we have lost our homeland, and now we strive to reclaim it.
Then come the speculations: they won't stay long, they'll leave in a few days. But we don't go, we stay. There's nowhere else for us to go.
A villager from Nrnadzor once expressed his confusion:
"I don't know if we are part of Armenia, Iran, or Azerbaijan now."
It is undeniably painful. Even within ourselves, we may scold such a question, as how could one not know if it's Armenia or not? This village marks the very end of Armenia along the Aras River, where, if we look closely, we can catch a glimpse of the colors and shapes of Persian drivers' attire. On the other side lies Azerbaijan, after losing the southern part of Kashatagh. The village is connected to the Meghri-Shikahogh-Kapan highway via a rough dirt road, making transportation almost non-existent. With only about a dozen students attending the village school, we could cherish them like precious gems, considering the two million nine hundred and ninety-nine thousand nine hundred and ninety other Armenians living in Armenia. Unfortunately, we fail to provide them with the basic right to primary education due to a shortage of teachers in English, Russian, physics, and various other subjects.
How must that villager feel, torn away from Armenia - separated and forgotten? Yes, forgotten. How many of us are aware of the existence of Nrnadzor, or even worse, how many have ventured there? Silence.
We might argue that it's far. But far from what? Armenia begins from there; we are the ones who are far away.
When I wrote about one of our border villages in the Sisian region, I mentioned that two more villages follow, and then comes Nakhichevan - once Armenian, now de-Armenianized and Azerbaijani.
On this side of Nakhichevan lie the two "still Armenian" villages, Tanahat and Arevis, with their dwindling populations. 

Our decision was to visit Tanahat Monastery, a mostly ruined structure made of orange tuff, perched atop a hill. Equipped with our cameras, we took on the challenge despite warnings from locals that it wouldn't be possible.
From where we stood, the monastery was already visible, situated beyond the river on the hill. The weather was bitterly cold, with the wind howling so fiercely that we were almost propelled towards the monastery. However, we couldn't find a proper road to reach it. We contemplated ascending on foot but noticed a sign below, cautioning about the abundance of wild animals in the area. Not particularly enthusiastic about encountering them, we returned to our car and continued driving towards the village, admiring the monastery from a distance.
We passed by Tanahat village, the second-to-last one on this side, with only one resident - the village head - who doesn't even live in the village. Finally, we arrived at the last village, Arevis. Even after countless village visits, I had never come across a place like this. Life seemed to have frozen here centuries ago. The half-dilapidated cobblestone houses, gloomy streets, crumbling buildings, and roofs portrayed a village forgotten by time. There was a lone laundry in front of one house, a few antennas on the rooftops, a couple of parked cars, and a couple of cultivated gardens. That was the extent of activity. We crossed the village without encountering a single soul.
A village nestled in the forest, on the riverbank, boasting a fairytale-like view and abundant natural resources.
In the schoolyard, a magnificent Tumanyan walnut tree stood tall, while the school building itself, a small and old one-story structure, remained locked. It was almost 3 o'clock, and we couldn't ascertain if the school was open or not as there was no sign of anyone. According to online data, the school had only five students. On one of the windows, a cheerful girl was painted, and an emergency evacuation plan was displayed. Next to it stood a closed medical station.
I stood there in silence, observing my surroundings. The village resembled a small, dusty child in tattered clothes - hungry and sad, sitting alone on the riverbank, yearning for a comforting embrace, care, and attention. This is where practical love for our motherland truly lies, a collective love we seem to lack. What have I done to prevent this village from falling into such a state? Silence.
We decided to continue through the village until its end. Eventually, we reached a military outpost, where a soldier stood guard. He looked at us with astonishment and approached:
"Who are you? What are you doing here?"
"We came to explore the village."
His surprise deepened.
"Is there anywhere to go from here? Does the village end here?"
"Yes, there's nothing beyond this."
The border begins after this. Armenia ends here. No, Armenia begins here. As we turn back, we reflect on Arevis, the forsaken village...
Undoubtedly, we yearn for Nakhichevan, for Western Armenia, for a united Armenia stretching from sea to sea. Yet, collectively, we fail to recognize Armenia from Araks to Debet.
Our Armenia now finds itself in the wrong place. Armenia should have started from here...
We shouldn't be questioned about what we've lost in these border villages. These villages shouldn't be distant; instead, we should measure Armenia from right here. We must rediscover these villages, ourselves, and Armenia anew. It's time to embark on a new beginning, right from where Armenia currently ends.
Armenia doesn't have a last village. In fact, Armenia has no end at all...

Ի՞նչ կզգայիք, եթե դպրոցում դասի ժամանակ լսեիք տերևների խշշոցը և քամու ձայնը կամ զգայիք ծաղկած ծառերի ու խոտերի անուշ բույրը: «Իզի Փեյ» ընկերության և «Դասավանդի՜ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամի շնորհիվ Կոտայքի մարզի Հատիս գյուղի աշակերտների համար սա այլևս երազանք չէ, այլ սովորական օր դպրոցում:

Օրեր առաջ «Իզի Փեյ»-ի և «Դասավանդի՜ր, Հայաստան»-ի  ներկայացուցիչներն այցելեցին Հատիս գյուղ՝ հանդիպելու «Դասավանդի՜ր, Հայաստան»-ի Ուսուցիչ-առաջնորդ Մարինե Մանջիկյանի հետ՝ ավելին իմանալու «Իզի Փեյ»-ի աջակցությամբ նրա իրականացրած համայնքային ծրագրի մասին: Մարինեն դպրոցի բակում բացօթյա դասասենյակ ստեղծելու փայլուն գաղափար ուներ, որը ֆինանսավորում և աջակցություն ստացավ «Իզի Փեյ» ընկերության կողմից։

Բացօթյա դասասենյակ ունենալու գաղափարը պարզից էլ պարզ է. աշակերտներին հնարավորություն է ընձեռվում գիտելիքը յուրացնել բնությամբ պարուրված միջավայրում։ «Մտահղացումն առաջացավ աշակերտներիս հետ միասին։ Քանի որ մեր տարածքը խոտածածկ է, և մենք շատ ժամանակ էինք անցկացնում դրսում՝ խոտերի մեջ նստելով, որոշեցինք, որ կարող ենք ունենալ նաև բացօթյա դասարան, որպեսզի երեխաները դասեր անցկացնեն և խմբային աշխատանքներ կատարեն։ Անչափ ուրախ եմ, որ արդյունքում ընտրվեց մեր ծրագիրը, և «Իզի Փեյ»-ը ֆինանսավորեց այն»,- նշեց «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի Ուսուցիչ-առաջնորդ Մարինե Մանջիկյանը։

Այցելությունն սկսվեց ծանոթությամբ։ Հյուրերը և դպրոցի տնօրենը զրուցեցին ֆինանսավորում ստացած նախագծի մանրամասների և դրա կարևորության մասին, այնուհետև շրջայց կատարեցին դպրոցում և ուղևորվեցին դասալսման։ Դասը վարում էր «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի Ուսուցիչ-առաջնորդը, իսկ թեման բարությունն էր ու հերոսները։

«Մեր այցն ամբողջովին ստացված ենք համարում: Երեխաներից շատ բան սովորեցինք և զինվեցինք դրական ու ջերմ տրամադրությամբ: Մեր երախտագիտությունն ենք հայտնում «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ին այս համագործակցության համար, որը մեզ թույլ տվեց դառնալ աշակերտների կյանքին նպաստող դրական փոփոխությունների մասնիկը: Անչափ ուրախ ենք, որ մեր ներդրումն ենք ունեցել կարևոր այս գաղափարի իրականացման գործընթացում: Վստահ ենք, որ մեր համատեղ ջանքերը շատ շուտով կտան իրենց շոշափելի արդյունքները»,- նշեց «Իզի Փեյ» ընկերության մարքեթինգի տնօրեն Տիգրան Պարսեղյանը:

Այս համագործակցությունը ևս մեկ անգամ փաստում է մասնավոր և շահույթ չհետապնդող կազմակերպությունների համատեղ աշխատանքի, ինչպես նաև համայնքային կյանքը բարեփոխող աշակերտական նորարարական նախագծերի կարևորությունը Հայաստանում և Արցախում:

«Հայաստանի և Արցախի կրթական առաջընթացը պետք է դառնա յուրաքանչյուրիս նպատակը: Մենք երախտապարտ ենք «Իզի Փեյ» ընկերությանը այդ պատասխանատվությունը գիտակցելու և Հայաստանում կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության առաջամարտիկը լինելու համար: Որպես Հատիսի միջնակարգ դպրոցի Nation-Builders հովանավոր՝ ընկերությունն իր ներդրումն է կատարում Հայաստանի և Արցախի կրթական բարեկեցիկ ապագա կերտելու գործում»,- նշեց «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի հիմնադիր և գործադիր տնօրեն Լարիսա Հովհաննիսյանը։

Նոր բացօթյա դասասենյակի շնորհիվ Հատիս գյուղի աշակերտներն այժմ կարող են սովորել և զարգանալ այնպիսի միջավայրում, որը խթանում է իրենց ստեղծարարությունն ու նորարությունների հանդեպ ձգտումը: 

Can you hear the sound of the breeze rustling through the leaves of trees and the sweet scent of freshly cut grass? For the students of Hatis village in the Kotayk Region of Armenia, this is their daily classroom setting, thanks to Teach For Armenia and EasyPay. 

Recently, representatives from Teach For Armenia and EasyPay visited Hatis village on a sunny day to meet with Marine Manjikyan, one of the Teacher-Leaders of Teach For Armenia, to learn more about the community project she implemented with the support of EasyPay. Marine had the brilliant idea of creating an outdoor classroom in the schoolyard, which was supported and financed by EasyPay. 

The idea behind the outdoor classroom is simple—give students the chance to learn in a natural environment, surrounded by fresh air and greenery. “We spend a lot of time sitting outside in our grassy schoolyard. My students had the idea to build an outdoor classroom where we could conduct lessons and do group work. This became the focus of their Student-Led Innovation Project. Thanks to EasyPay, our Nation-Builder school sponsor, the outdoor classroom was funded completely. My students and I are very grateful for their support,” said Marine Manjikyan, Teach For Armenia Teacher-Leader at Hatis Secondary School.

During the visit, the guests and the school principal discussed the importance of the funded project. After touring the school, a lecture was conducted on kindness and heroes, where students learned the importance of good deeds and appreciated the contribution of EasyPay in building the outdoor classroom.

“Our recent visit to Hatis Secondary School was a success! The students we had the privilege of meeting shared a wealth of knowledge and insights with us. Although our contribution may be modest, we are grateful for the chance to positively impact the lives of students as Teach For Armenia Nation-Builders. We look forward to further opportunities to make a difference,” said Tigran Parseghyan, Chief Marketing Officer at EasyPay. 

Teach For Armenia and EasyPay’s partnership is a testament to the impact of private and nonprofit sector collaborations, as well as the power of Student-Led Innovation Projects to make a difference in rural communities. As the Nation-Builder school sponsor of Hatis Secondary School, EasyPay is investing in the future of Armenia and Artsakh through education, and Teach For Armenia is dedicated to increasing educational opportunities in Hatis village and nationwide.

“In Armenia and Artsakh, the advancement of education must involve everyone. We are grateful to EasyPay for understanding that responsibility and being a pioneer of corporate social responsibility in Armenia. As the Nation-Builder sponsor of Hatis Secondary School, they are investing in the future of Armenia and Artsakh through education,” said Larisa Hovannisian, Teach For Armenia Founder & Chief Executive Officer. 

With a new outdoor classroom, the students of Hatis village can now learn and grow in an environment that is conducive to creativity and innovation. This is just one example of the transformational power of education and how private and nonprofit sector collaborations can bring about positive change in the lives of students and communities.

ՏԱԹԵՎ

Տաթև գնալու արդեն երկրորդ փորձն է։ Ցավոք սրտի, առաջինը հաջողությամբ չավարտվեց, քանի որ դեռ ընթացքից իմացանք, որ ճանապարհն անանցանելի է։ Պատճառը՝ տեղանքին ու տվյալ ճանապարհատվածին շատ բնորոշ մառախուղը, «ֆուռ»-ն ու մերկասառույցն է։ Փակվել էր դեպի Տաթև ու Տաթևից Կապան տանող ամբողջ ճանապարհը։

Եղանակի տեսությունն այս անգամ արևոտ օր էր կանխատեսել։ Որոշեցինք ևս մեկ անգամ փորձել։ Արդեն ճանապարհին ենք։ Վահեի հետ երկար ճանապարհները նորություն չեն.  Լինի ամառ, թե ձմեռ, միասին Արցախում ենք աշխատել։ Վերջին համատեղ երկար ճանապարհորդությունը հենց Արցախում է եղել՝ Սարսանգի ջրամբար-Գանձասար-Երևան։ 2020 թվականի երջանիկ օգոստոսն էր։

Հիմա միասին ճանապարհ ենք ընկել Սյունիք, ես՝ համայնքային այցի, ինքը՝ ուսումնասիրության։ Բավականին հաճախ էինք Տաթևի վանք գնում կամ անցնում հարակից ճանապարհով, բայց դեպի Տաթև գյուղ առաջին այցն էր։ Մտածում եմ՝ ինչ լավ կլիներ, եթե գյուղերի կողքով անցնելիս հաճախ այցի գնայինք, ուղղակի բարևեինք, բնակիչների հետ զրուցեինք դեսից դենից, ծանոթանայինք գյուղի կյանքին և մարդկանց։ Թե չէ ապրում ենք ժամանակներում, երբ մեր կողքի հարևանին անգամ չենք ճանաչում. մարդիկ` զուտ հայկական անուն-ազգանուններ են, գյուղերը՝ տեղանուններ։ 

Տաթև գյուղը ոտքով ընդամենը երեք րոպեի ճանապարհ է Տաթևի վանքից, գյուղի մուտքի մոտ շրջվում ես՝ դիմացդ Տաթևի պատկերն է, «ետնանկարում»՝ խենթանալու չափ սիրուն Սյունաց լեռնաշղթան։ Շատ արևոտ օր է՝ չնայած երբեմն մինչև ոսկորներդ հասնող սառը քամուն։

Դպրոցի պատին Նժդեհի նկարն է, բակում՝ իր անվամբ հուշաքար։ Սյունիքում դժվար է Նժդեհին «չտեսնել»։ Դպրոցի շենքը մեծ է, նորոգ, կողքի մասնաշենքում նախակրթարանի շինարարական աշխատանքներ են՝ 12 երեխայի համար։ Ամբողջ ճանապարհին Վահեի հետ զրուցում էինք մեր հավաքական սխալներից…

Մի բաժակ տաք սուրճի շուրջ (պարտադիր պայման է) ուսուցչանոցի զրույցները սովորաբար գյուղի նախապատմությունից են գալիս մինչև մեր օրեր։ Այս անգամն էլ բացառություն չէր։ Ռազմագիտության ուսուցիչը գյուղի հնաբնակներից է, ծնվել մեծացել է գյուղում, սովորել այն դպրոցում, որտեղ հիմա դասավանդում է։ 

-Դպրոցը 250-ից ավել աշակերտներ ուներ էն ժամանակ։ Հիմա՝ 50։ Գյուղը դատարկվում է, ու մեղադրելու էլ չի մարդկանց։ Գյուղում բան չկա, տեսնու՞մ ես այն էն շենքը, ժամանակին գործարան էր,- նայում եմ կիսաքանդ շենքի ուղղությամբ։ -Գիտե՞ս չէ, Հայաստանում առաջին անգամ կարտոֆիլ մեր գյուղում են ցանել, հետո նոր տարածվել ա մյուս տեղերում։ Խրիմյան Հայրիկն ա սերմերը բերել,- գյուղի անցյալի մասին խոսելիս աչքերը փայլում են, ներկայի մասին խոսելիս մի տեսակ տխրություն է ծանրանում։- Ես էստեղ եմ, մեկ ա, էս իմ գյուղն ա, ստեղից տեղ չեմ գնալու։

Ինչքան շատ պատմություններ են սկսում գյուղերում այս նախաբանով, որ ինչ-որ ժամանակ, գյուղերը մեծ են եղել, դպրոցները՝ ևս։ Հետո գյուղերը փոքրացել են, մեծացել է միայն մայրաքաղաքը։ Նորից հիշեցի հավաքական սխալների մասին իմ ու Վահեի ճանապարհի զրույցը։

- Երեք օր է ջուր չունենք, սառել է։ Միայն գյուղամեջի մի երկու աղբյուրից է ջուր գալիս, կրում ենք,- պատմում են։

- Գյուղում կյանքը շատ է դժվարացել, ջահելները չեն մնում, անելու բան չունեն։

Էդ պահին ուսուցչանոցի դուռը բացվում է, և երիտասարդ մի ուսուցիչ մտնում է ներս։ Մաթեմատիկայի ուսուցիչ ընկեր Հարությունյանն է, երթևեկող ուսուցիչ է, ամեն օր գալիս է Վերիշենից։ Ծիծաղելով պատմում են, թե երթևեկող ուսուցիչներով ինչքան հաճախ են Տաթևի «պերեվալներին» մնում խցանված ու ամբողջ ճանապարհը ոտքով բարձրանում, կամ ամբողջ կազմով տեղավորվում իր ամենագնացի մեջ՝ նստարաններից մինչև թափք։ Ծիծաղում ենք։

Գյուղում երիտասարդների արտահոսքի խոսակցության ընթացքում, ուսուցչանոցի դուռը բացեց Նունեն, որ անցած տարի տեղափոխվել է գյուղ՝ որպես Դասավանդման առաջնորդ։

-Տեսե՞ք, հակառակ օրինակներն էլ են լինում,- ժպտում եմ ես ու գրկում Նունեին։ 

Երկար սպասված հանդիպում է. վերջապես Տաթևի ոլորաններն ու ձմեռը թույլ էին տվել հանդիպել։ Նունեն ռուսաց լեզու է դասավանդում։ Նախկին ուսուցչուհու առողջական խնդիրների հետևանքով երեխեքի ուսուցումը ընդհատումներով է եղել, ուստի բացթողումը մեծ է։ 

- Նունեն շատ է աշխատում, երեխեքը շատ են սիրում, կապվել են հետը, բացվել են, հունի մեջ են ընկել առարկայի շրջանակներում, չգիտեմ, որ գնա, ինչ կլինի,- կիսվում էր փոխտնօրենը, որ էլի երիտասարդ է ու գյուղում է մնացել։ Պատմում են, թե ինչքան են ոգևորվել երեխեքը, երբ դեկտեմբերին Նունեի հետ այց են արել Գորիս՝ Արցախից տեղահանված երեխաների համար իրենց իսկ բեմադրած «Անգետիկը» ներկայացումը խաղալու։ «Անգետիկը» Նունեի թատերական արտադասարանային խմբակում է «ստեղծվել»։ Այցը, որ կազմակերպել էին Սյունիքի մարզի Ուսուցիչ-առաջնորդները, հնարավորություն տվեց երեխեքին շփվելու, միասին ուրախանալու, նկարելու, նույնիսկ «Fort Boyard» խաղալու՝ հանելուկները լուծելու համար հասնելով մինչև Բակունցի թանգարան։ Չնայած ճանապարհի դժվարությանը, երեխեքը շատ ոգևորված ու տպավորված էին վերադարձել, «լավ բան» արած լինելու ուրախությամբ։ Ինչքան կարևոր է երեխեքի համար իրար այցելելու, իրար մասին հոգ տանելու, միասին ստեղծագործելու ու խաղալու հնարավորություններ ստեղծել, որքան էլ որ առաջին հայացքից դա կարող է փոքր բան թվալ։

Երբ մտանք դասասենյակ, երեխեքը ոգևորված «բզզում» էին. էսօր նախագծային ուսումնառության խմբակի առաջին հանդիպումն է լինելու, անհամբեր են։ Խոստանում են հաջորդ այցին արդեն պատմել իրենց նախագծի հաջողություններից։ Երեխեքին ողջունելուց հետո շրջում ենք դպրոցում, դասարաններով մեկ առ մեկ։ Նունեն այնքան մանրամասն ու նրբանկատորեն պատմում է ամեն աշակերտից, դժվարություններից ու հաջողություններից, բոլորի մասին մի յուրահատուկ բացահայտում ունի։ Պստիկները արդեն գնացել են տուն, կարողանում ենք դասասենյակում փակցված նկարներով «ծանոթանալ»։ Տխրությամբ նշում է, որ երկու աշակերտ տեղափոխվել են Կապան, դպրոցի աշակերտների թիվը 50-ից էլ է պակասել։ 

Դպրոցի պատերին անվերջ կարելի էր գտնել արցախյան բոլոր պատերազմներից «դրվագներ»։ Նկարները գնալով ավելի երիտասարդացած են, սև ու սպիտակից՝ գունավոր։ Պատկերը ծանրացնում է բոլորիս։ Մի բան, որ ամեն դպրոցում չես տեսնի՝ Արցախյան պատերազմների կին հերոսների մասին պատմող առանձին պաստառն է։ 

-Հետաքրքիր է, որ առաջին անգամ եկա դպրոց, ինձ համար սա նոր էր, նախորդ դպրոցում նման անկյուններ չկային,- պատմում է Նունեն, որ նախքան որպես Դասավանդման առաջնորդ Սյունիք մեկնելը երկու տարի դասավադել է Լոռու մարզի Լորուտ գյուղում։

Հետաքրքիր դիտարկում էր։ Մտովի փորձում եմ հիշել Արցախում ու Սյունիքում այցելածս բոլոր դպրոցները. այո, բոլորում արցախյան պատերազմը կա, ու կա «երիտասարդացած»։

Դպրոցում շրջայցի վերջին կանգառը դասասենյակ էր՝ անվանակոչված երկու անմահացած  շրջանավարտ հերոսների անունով։ Մտնում ենք սենյակ, չորս տղաներ և մեկ աղջիկ նստած օրվա էն դասերն են սովորում, որոնք այդ օրվա համար չէին նախապատրաստել՝ դասղեկի պահանջով։ Մեկը Կիլիկյան Հայաստանի մասին է կարդում, մյուսը Գոշի առակները, երեքը՝ բազմապատկման աղյուսակ։ Բարևում, ծանոթանում ենք։

Դիմացի պատից ժպտում են Հարութն ու Լևոնը։ Անկյունում իրենց իրերն են՝ տետրեր, օրագրեր, դասամատյան։ Հարութը հետմահու պարգևատրվել է «Մարտական խաչ» շքանշանով։ Տետրի էջը բաց է, փորձում եմ կարդալ։ Վերջին գրառումը՝ «Կյանքում լինում են դժվարություններ…», չեմ կարողանում շարունակել։ Դասամատյանը բաց է, նայում եմ Լևոնի անվան դիմացի «բ»-ն։ Դարակում վերնաշապիկն է, վրան՝ «վերջին զանգ»։ Խնամքով արտագրված Միսաք Մեծարենցի կենսագրությունը՝ ծննդյան-մահվան տարեթվերով, ինչպես որ իր անկյունն է՝ ծննդյան ու չարաբաստիկ 44-օրյա պատերազմի տարեթվով… Շրջվում եմ, որ երեխեքը հուզմունքս չնկատեն, մեկ անգամ էլ նայում եմ ներս՝ 5-րդ դասարանի աշակերտները սովորում են իրենց ավագ ընկերների հայացքների տակ՝ Կիլիկյան Հայաստանի մասին։ Կյանքը շարունակվում է…

Միջանցքում ամենից տարածված թեման անջուր ապրելու հնարավոր «life hack»-երի շուրջ փորձի փոխանակումն էր։ Ցտեսություն ենք ասում, շնորհակալություն հայտնում ջերմ ընդունելության համար ու դուրս գալիս։ Նունեն դեռ մի կես ժամ ունի մինչև խմբակը, մենք էլ՝ մինչև մյուս ուսուցիչ-առաջնորդները կհասնեն Տանձավեր, որպեսզի էնտեղից իրենց վերցնենք և միասին հետ ուղևորվենք Երևան։ Որոշում ենք սրճել Նունեի տանը։ Ճանապարհին խոսում ենք գյուղի, դրա ներուժի ու զարգացման հնարավորությունների մասին։ Հայաստանի ամենահայտնի զբոսաշրջային կետում, կարևոր ճանապարհային հանգույցի մոտ անհնար է, որ «գյուղում ոչինչ չլինի»։ Ամեն հնարավորություն կարելի է ստեղծել, բառացիորեն ամեն ինչ։ 

Ողջունում ենք գյուղացիներին ու մտնում ներս։ Նունեն ապրում է համագյուղացիների հարևանությամբ՝ մի բակի մեջ, ինչպես ընդունված է ասել։ Սուրճի շուրջ զրույցը էլի երեխեքի ու իրենց համար ստեղծվող հնարավորությունների մասին է, այս անգամ՝ թատերական խմբակի։ Նունեն Սլավոնական համալսարանի հետ պայմանավորվածություն ունի փորձի փոխանակման համար, ներկայումս քննարկում են ձևաչափն ու հնարավորությունները։ Երեխեքը շատ ոգևորված են այդ մտքից, հատկապես ողջ գյուղի համար տարեվերջյան իրենց առաջին «բեմելուց» հետո։ Չենք կարողանում շրջանցել նաև երկրում ստեղծված իրավիճակը, մասնավորապես՝ շրջափակումը։ Մեկ էլ Նունեն հիշում է՝

-Մի աշակերտ ունեմ, վերջերս խնդրում է իրեն ազգանունով չդիմել, ազգանունը Լաչինյան է։

Հետ ենք քայլում դեպի դպրոց, Նունեին հրաժեշտ տալիս, մենք էլ շարժվում Տանձավեր։ Ճանապարհին Վահեի հետ խոսում ենք Սյունիքի շրջափակված գյուղերից՝ Շուռնուխից, Որոտանից, Բարձրավանից։ Փորձում ենք հասկանալ` ինչպես է իրականացվում այդ գյուղերից մուտքն ու ելքը։ Դեռ կհասկանանք … 

ՏԱՆՁԱՎԵՐ-ՇՈՒՌՆՈՒԽ-ՈՐՈՏԱՆ

Երևի մի օր կհասկանանք, թե ինչու ենք մենք մեր հայրենիքում մաս-մաս շրջափակված։ Վերջերս հաճախ եմ հիշում Սյունիքի գյուղերի մասին, որոնցում կյանքը մեղմ ասած խաթարվեց Գորիս-Կապան ճանապարհահատվածի փակվելուց հետո։ Դարձավ շրջափակում, հետո կամաց-կամաց սկսեցինք անտառային կածանները ասֆալտապատել…

Ճանապարհը, որ Տաթևից տանում է Տանձավեր, պատերազմից հետո է կառուցվել։ Մինչ էդ էս շրջանի գյուղերը իրար ու մարզկենտրոնին կապող նորմալ ճանապարհ չկար։ Դե սա էլ «նորմալ» չի հասցնում մնալ Իրանից եկող բեռնատարների տակ։ Գորիս-Կապան ճանապարհատվածի արգելափակումից հետո Իրան-Հայաստան միջպետական ճանապարհն է, ասֆալտը տարվա մեջ գոնե երկու անգամ թարմացվում է։ Ճանապարհի կողքերին շարված են Սյունիքի հնագույն գյուղերն ու վայրի բնությունը։ Առաջին տպավորությամբ ուրախանում ես, որ ճանապարհը կառուցվել է, հետո հիշում ես, որ պատերազմից հետո միայն, և որ էլ ավելի ցավոտ է՝ նախկին միջպետական ճանապարհի մի հատվածի «ադրբեջանական» դառնալուց հետո։

Բնությունը չի թողնում երկար մտածել, միանգամից կլանում է։ Հասնում ենք Տանձավեր։ Զանգում եմ, որ ճշտեմ, որտեղից ենք վերցնելու մեր ուսուցիչներին։

-Մենք արդեն հասել ենք գյուղապետարանի մոտ, էստեղից ո՞նց ենք գալիս։

-Այ էդպես ուղիղ առաջացեք, մինչև կտեսնեք Շուռնուխ ցուցանակը, էդտեղից ձախ արեք, առաջացեք, կտեսնեք մեզ։

«Շուռնուխ ցուցանակը»…ընկերներիցս դեռ շաբաթներ առաջ փորձել էի ճշտել, թե ինչ ճանապարհով է հնարավոր հիմա հասնել Շուռնուխ, Որոտան, այդ շարքի գյուղերը.  փաստորեն եկել կանգնել ենք ճանապարհի գլխին։ Շրջվում եմ Վահեին, արդեն հասկանում է մտքիս ինչ կա, չենք խոսում այդ մասին։ Հասանք մերոնց։

-Համեցեք, համեցեք,- ներս են հրավիրում տանտերերը։ Պարզվում է՝ մեր աշակերտներից մեկի տատիկ-պապիկի տուն ենք եկել, որ հարազատի պես սիրում ու ընդունում են մեր ուսուցիչներին։ Միանգամից բռնվում ենք զրույցի, երեխուց եմ հարցնում։

-Ինքը ուզեց Տանձավերից տեղափոխվել Ծավ, որովհետև գյուղի դպրոցում 7-8 աշակերտ ա սովորում, գյուղը վերջին շրջանում սկսել ա դատարկվել, ջահելներ չկան, շարժ չկա, դե մենք էլ համաձայնեցինք, երեխայա, էնտեղ իրան ավելի լավա զգում, երեխեքը շատ են, սկսել ա լավ սովորել, սիրով գնալ դպրոց, -զրուցում ենք տիկին Քնարիկի հետ։ 

-Դե բերեք հաց դրեք, երեխեքը ճամփից են եկել, հաստատ սոված են, տանտիրոջ պահանջատեր ու հյուրընկալ ձայնով տանեցիներին դիմեց ձյաձ Ապոն (Հակոբը, ում հարազատները Ապո են դիմում)։

-Վայ չէ, խնդրում ենք նեղություն մի քաշեք, մենք ճանապարհին հասցրել ենք սնվել։

-Կապ չունի, հո մեր տնից առանց հյուրասիրվել դուրս չե՞ք գա, բա գյուղացու տունը տենց հյուր կընդունի՞։ Չեղա’վ։

Նապաստակի մսով տնական ճաշ ու տնական «սալ»։ Մենք, որ իսկապես հասցրել էինք լավ էլ սովածանալ, հեշտորեն ընկրկեցինք էս գյուղական պարզ ու անմիջական սեղանի առաջ։ Ձյաձ Ապոն լցնում է հացի շուրջ ավանդական մեկ բաժակ օղին ու խմում խաղաղության ու երիտասարդների կենացը։ Սյունիքում խաղաղության կենացը պարզ ցանկություն է, ոչ թե զուտ հյուրասիրության սեղանի «ընթացակարգ»։ 

-Երեխեք ջան, այ տենց, շրջեք մեր գյուղերում, մի բան բստրեք, զարգացրեք, ափսոս ա, հո չի դատարկվելու։ Թուրքը սրանից էէէ՜ քանի տարի առաջ էս կողմերին մոտ էլ չէր եկել, հիմա այ էն սարի տակին ա հասել։ Հենա էս մեր ջահելները որ գյուղում էին, էլի աշխուժություն կար։ Էս ճանապարհն էլ որ սարքեցին, գյուղը լրիվ փչացրին, հանգիստ չունենք, մեր դռնից մի քայլ ա որ վախենալով ենք դնում, մեքենաները էդքան շատ, աղմուկը, գյուղի բնությունը լրիվ փչացավ։ 

- Իսկ ճանապարհը բացելը գյուղերում դրական շարժ չառաջացրե՞ց, ամեն դեպքում ճանապարհը շատ բան ա փոխում։

-Տո չէ հա։ Էն ժամանակ գյուղում մի մենքենա էր գնում, գիտեինք ումն ա, հիմա ոչ հանգիստ ունենք, ոչ դադար։ 

Ակնհայտ է՝ իրենց գյուղի նախկին խաղաղությունն են ուզում՝ և’ ճանապարհի, և’ հարակից սարերի շուրջ։ Գյուղը անասելի սիրուն բնություն ունի, ասֆալտապատ ճամփով «ընդհատված», որը հենց գյուղի մեջտեղով է անցնում։ Գյուղացիները փորձել են պայքարել, որ ճանապարհը գյուղը շրջանցի, միջով չանցնի, բայց ապարդյուն։

-Դե կերեք լավ, խոսքով մի ընկեք, սաղ տնական է, տոլմայից էլ կփորձեք։

-Սալը շատ համով էր, ես որ մեծ սիրահար չեմ, բայց պիտի խոստովանեմ,-դիմում եմ տիկին Քնարիկին։

-Անուշ արեք։

Տանտերերը, որ անծանոթ հյուրերի առաջ տան ամբողջ բարիքներն էին փռել, թույլ չտվեցին նաև առանց սուրճ ու քաղցրավենիք դուրս գալ։ Մինչ մենք սրճում էինք, տեսնեմ տիկին Քնարիկը մի տոպրակ է փաթաթել։ Դուրս գալիս մեկնում է ինձ՝

-Ան բալես, հավանել էիր, տար անուշ կանես, մեզ էնքան ունենք։

-Վայ չէ խնդրում եմ, ինձ անհարմար եմ զգում, ես էլի կգամ ձեր տուն, ձեր տանն էլ կուտեմ։

-Հա բա ոնց, մեր երեխեքն եք էլի, երբ ուզեք, մեր դռները բաց են, եկեք, կերեք, մնացեք մեր մոտ,- ասում է, միևնույն ժամանակ ձեռքիս մեջ դնելով բավական ծանր տոպրակը։ Հասկանում եմ՝ անիմաստ է ընդդիմանալ։

-Անչափ շնորհակալ ենք հյուրընկալության համար, ձեզ ամենայն բարիք, լավ մնացեք, մենք էլ անցնելիս լինենք, ձեզ անպայման կբարևենք։ Շեն ու խաղաղ մնաք,- վերցնում ենք բարիքներն ու դուրս գալիս։ 

-Էդ ներքևից խնձոր էլ վերցրեք ճամփի համար,-մեր հետևից բղավում է տիկին Քնարիկը։

Էս մեր գյուղերի պարզությունից ու մաքրությունից մարդ մի տեսակ լցվում է։ 

Վերադառնում եմ առավոտից մեջս «եփվող» մտքերիս։ 

-Էստեղից հեռու է՞ Շուռնուխը, կարո՞ղ ենք գնալ էնտեղ, գալի՞ս եք։ Հետո էնտեղից դուրս գալու տարբերակ կա՞ դեպի գլխավոր ճանապարհ։

Արագ ճշտումներ ենք անում։ Պարզվում է` էնտեղից ինչ-որ նոր ճանապարհ են բացել, որ Որոտանը կապում է Խոտ գյուղին, Խոտն էլ դե ճանապարհի վրա է։ Շուռնուխից էլ դեպի Որոտան դեռ նախկին ճանապարհով հնարավոր է այդ հատվածն անցնել, «հայկական է մնացել»։ Չնայած վստահ չենք, որ նոր ճանապարհը հուսալի բան է, բայց միաձայն որոշում ենք գնալ։

Ճանապարհին Սյունիքի մեր ուսուցիչները պատմում են Շուռնուխում դասավանդող մի ակտիվ ուսուցչուհու մասին, որ էս ամենից հետո էլ մնացել է գյուղում,  երեխեքի համար տարբեր ծրագրեր է անում՝ փորձելով մեղմել գյուղի խիստ անբարենպաստ իրադրությունը։ Ուրախանում ենք. գուցե տեղում լինի, ծանոթանանք։ 

Դեպի Շուռնուխ ճանապարհը «գրունտային» ճանապարհ է, բայց բավական հարթեցված, որ Տանձավերից անտառների միջով տանում է դեպի գյուղ։ Ճանապարհին մի քանի անգամ կանգնում ենք՝ ամեն անգամ մտքով, որ այ սա արդեն ամենասիրուն տեսարանն է, հետո երկու շրջադարձ էնկողմ բացվող տեսարանը գերազացում է նախորդին։ Շունչդ պետք է պահես, որ լսես ու զգաս բնությունը, Խուստուփը էս դիտանկյունից անասելի շքեղ է։ Հասնում ենք ճամփաբաժանի, որտեղից հասկանալի չէ` մենք դեպի որ ուղղությամբ պիտի գնանք։ Արդեն իրիկնամուտ է, ճանապարհից շեղվելն էլ՝ վատագույն հեռանկարը։ Փորձում ենք GPS-ի օգնությանը դիմել, մեկ էլ Վահեն՝

-էստեղ ճանապարհը պրծավ, էլ ճանապարհ չկա։

Ծիծաղում ենք, բայց քարտեզով իրոք ավարտվել է ճանապարհը, չնայած մեր դիմաց դեռ մի նեղ կածան կա դեպի վար, իսկ աջ՝ կարծես դուրս ենք գալիս դեպի Դավիթ Բեկ գյուղ՝ անցնելով շրջափակման մեկ այլ օղակ։ Իջնում ենք կածանով։ Թվում է՝ իրոք ճանապարհը ոչ մի տեղ չի տանում, մինչև էն վերջին պահը, երբ «Շուռնուխ» ցուցանակն ենք տեսնում։

Կանգնում ենք։ Գյուղը մռայլ է, թվում է դժգոհ ու տխուր։ Կանգնել ենք մեքենայով ու չենք հասկանում՝ գյուղը որտեղ է սկսվում ու ավարտվում, դեպի որ ուղղությամբ կարող ենք գնալ։ Գյուղը կարծես և կա, և չկա։ Մի սխալ փորձից հետո փոխում ենք ուղղությունը։ Կիսաքանդության մեջ մեկ էլ դիմացներս բացվում են նոր կառուցվող մեծ առանձնատներ, որոնք ենթադրաբար ադրբեջանական կողմում մնացած տների «փոխհատուցումն են»։ Ընդհանուր պատկերի մեջ ոչ մի կերպ չի տեղավորվում ու ձուլվում։ Առհասարակ դժվար է պատկերացնել կյանքը հիմա էստեղ։ Մի 4-5 տղամարդ է գյուղում պատահում, կարծես շինարարության վրա աշխատողներն են։ Փորձում ենք հասկանալ՝ ինչպես ենք դուրս գալիս դեպի մայրուղի։ Զինվորներ են պատահում, հարցնում ենք։ Գտնում ենք մշակույթի տունը, որը փակ է, ու ցավոք, մեր փնտրած ուսուցիչուհին այդ պահին գյուղում չէ։ Մի բլրի վրա մշակույթի տան շենքն է, մի պարան լվացք ու մի խաչ։ Դիմացը գյուղացի է պատահում, մոտենում ենք՝

-Բարև Ձեզ, ներեցեք, էստեղից ո՞նց կարող ենք դուրս գալ Որոտան, հետո Խոտ։ Ճանապարհ կա չէ։՞

-Հա հա, բայց «պատառ տուգի ա»,- հնչեցին ճակատագրական բառերը, որ դեռ երկար ենք հիշելու։ Պատառ տուգի, այսինքն մի քիչ ձիգ, դժվար ճամփա։ 

Գյուղից դուրս ենք գալիս։ Ճնշված եմ, չկարողացա հասկանալ, գյուղը կա, թե չկա, գյուղում կյանք կա, թե ոչ։ Հետ շրջվեցի, վերջին տեսարանը խաչն էր ու լվացքը։ Երևի կա։ Կլինի։ Վիրավոր, կիսատ, քանդված, բայց եթե լվացք կա, ուրեմն կյանք կա։ 

Դուրս եկանք դեպի Գորիս-Կապան հիմնական մայրուղի (հա’, էն մասնատվածը)։ Էս հատվածը բաց է, երթևեկելի։ Շուռնուխ-Որոտան հատվածը։ Որոտանից էնկողմ ադրբեջանական անցակետ է, սկսվում է ճանապարհի «ադրբեջանական հատվածը»։ Շուռնուխից էնկողմ՝ գյուղի կեսը ներառյալ՝ էլի նույնը։ Չգիտեմ, տեսականորեն անցնել լինում է, թե ոչ։ Վերջին անգամ էս ճանապարհով անցել եմ առանց փակ անցակետերի՝ 2021 թվականի մայիսին։ Ճանապարհը դրանից հետո փակվեց։ Այդ ժամանակ այս հատվածներում մեծ ցուցապաստառ էր կախված «բարի գալուստ Ադրբեջան», ճանապարհին ադրբեջանցիներ կային կանգնած ռուս ու հայ սահմանապահների հետ, բայց անցակետեր չկային, չէին կանգնացնում։ Չնայած դրան՝ ադրբեջանական դրոշի ու պաստառի տակով անցնելը, մեղմ ասած, ամենահաճելի բանը չէր, այն էլ սեփական հայրենիքում, միջպետական ճանապարհին, մենակ։ Բայց էդ պահին վախ չի, որ զգացել եմ, մի ուրիշ բան, չբառվող բան։

Հիմա էս գյուղերը, ոչ միայն էս երկուսը, նաև Բարձրավանը ու հարակից էլի մի քանի գյուղ, կարելի է ասել, արդեն մոտ երկու տարի է շրջափակման մեջ են ապրում։ Մի փոքր Արցախ էլ էստեղ ունենք դեռ երկու տարի առաջվանից։ Որոտանն ու Շուռնուխը ձախից ու աջից փակված են, միայն անտառների նոր բացվող ու նոր սարքվող կածաններով են միանում Սյունիքի մյուս գյուղերին։ Կողք կողքի գյուղեր՝ իրարից կտրված, երկար շրջանցելով նոր կարողանում են իրար կապվել։ 

Ինչո՞ւ եմ միայն հիմա անցնում էս գյուղերով, ինչու՞ շրջափակումից հետո չեմ եղել, քանի՞ անգամ եմ հարցրել, հետաքրքրվել ինչպես են ապրում հայրենակիցներս այստեղ, ինչպես են իրենց տարրական կենսական կարիքները լուծում, հատկապես ձմռանը, երբ էս կածաններն էլ են փակվում։ Ինքս ինձ հարցնում եմ, ինքս իմ առաջ գլուխս կախում։ Քանի՞սս գիտենք էս գյուղերի տեղն ու էն իրականությունը, որոնցում էստեղի մարդիկ ապրում են, այո’, ապրում, որպեսզի մենք էլ մեր գյուղերում ու քաղաքներում ապրենք, ապրենք չշրջափակված։

Ճանապարհը էնքան խորդուբորդերով է, կարծես գնացք  նստած լինենք, չնայած երևի մի քանի կմ ճանապարհ ենք եկել, բայց էնքան երկար է թվացել։ Որոտան գյուղը մեծ է երևում, գյուղում շատ լույսեր կան վառ, ուրախանում ենք։ Գյուղը դուրս ես գալիս ու անմիջապես անցակետ է։ Չէ’, հայկական անցակետ, որը զգուշացնում է, որ ճանապարհը փակ է, էստեղ «ավարտվեց Հայաստանը», շարունակելիս մտնում ենք «Ադրբեջան», ճանապարհը որ դեռ երկար-երկար ձգվում էր անասելի սիրուն անտառների ու ձորերի միջով… մինչև Գորիս…

-Բարև ձեզ, ներեցեք կասե՞ք ոնց կարող ենք էստեղից գնալ Խոտ,- սահմանապահները զարմացած նայում են մեկ ինձ, որ մեքենայի ղեկին եմ, մեկ մեքենային, որ «վիլիս» չի այլ «ցածր սեդան», ու հնչեցնում ամենաանցանկալի նախադասությունը.

-Էս մեքենան էդ ճանապարհը չի անցնի։

-Ինչու՞։

-Դե սարի ճամփայա, գրունտ էլ չի սկի, պադյոմներ են սաղ, տակն էլ կխփի։

Երբ կանգնեցինք Խոտ տանող ճանապարհի սկզբին, բացարձակ խոստումնալից չէր, ավելին՝ հենց առաջին կտորը հստակ հուշում էր, որ չարժի առաջանալ։ Բայց այլընտրանքը հետ գնալն էր Շուռնուխ, հետո Տանձավեր, հետո Տաթև ու էդ ոլորաններով հետ։ Նորից սկսեցի մտածել. լավ բա Որոտանի, Շուռնուխի բնակիչներն ասենք առևտուր, բժշկի գնալու համար ի՞նչ են անում, նորից գլուխս կախեցի։

Ճանապարհով ամեն դեպքում առաջացանք, սահմանապահի բոլոր մարգարեությունները իրականացան, ինչպես հետո պարզվեց, բացառությամբ մի կետի, որ չնայած այդ ամենին, մեքենան ճանապարհն անցավ, այլ հարց է, թե դա մեքենայի «առողջությանը» ինչ արժեցավ։ Իրականում տեղ հասանք, որովհետև ճանապարհի կեսից հետ դառնալն ուղղակի հնարավոր չէր։ Ես, իհարկե, երկար ու դժվար ճանապարհներին բավականին փորձություններ եմ անցել  տարվա ամենաբարդ ու անբարենպաստ եղանակներին, բայց էս մեկը իմ «ռեպերտուարում» չէր եղել։ Ուստի որոշ ցուցումներ ամեն դեպքում ստանում էի՝

-Տաթև, ստեղ դիր երկրորդ, ու գազ տուր, հանկարծ տոռմուզ չտաս, թե չէ չի բարձրանա,- էս կախարդական հնարով ու նախադասությամբ բարձրացանք ճանապարհի բոլոր խորդուբորդ «սարերը»։ Հասանք ճանապարհի երևի ամենաբարդ կետին։ Մեկ էլ էդ գիշերվա մթության ու անտառի լռության մեջ Վահեն՝

-Ա դե ասում էր «պատառ տուգի ճամփայա լի»։ 

Ծիծաղը պայթեց մեքենայի մեջ։ Սարը բարձրանալիս մի պապի տեսանք շան հետ, որը հեռվից գայլի տեղ էր իրեն դրել։ Երկու կողմս էլ, զարմացած այդ ժամին այդտեղ իրար պատահելուց, ողջունեցինք ու բարին մաղթեցինք։ Խոտի լույսերը երևացին։ Տները համաչափ սարքված, թեք տանիքներով, մեծ գյուղ է։ Անհավանական է, դուրս եկանք լաբիրինթից, որում մենք առաջին, գուցե վերջին անգամ էինք հայտնվել, իսկ որոտանցիները…

Մի տեսակ տարօրինակ ու անհետաքրքիր էր դարձել հարթ ասֆալտի վրա քշելը։ Հիշեցի ուսուցչուհուն, որ փորձում է Շուռնուխում ապրող երեխեքի կյանքին մի քիչ գույներ հաղորդել, դրանք ախր էնքան պակասում էին գյուղում, շատ։ Իմացա, մեր ծրագրին է դիմել։ Շուռնուխում կյանք կա, լինելու է, անպայման լինելու է։

Կեսգիշերից երկու ժամ անց հասանք Երևան։ Տպավորությունները շատ են. չնայած օրվա հոգնածությանը և հոգեբանական բեռին` քնել չի լինում։  Փորփրում եմ լուրերը, տեսնեմ Արցախի մասին ինչ նորություն կա։ Նույնը։ Հետո հասկանում եմ՝ իրականում բոլորս շրջափակված ենք. մի մասս մեր կույր հարմարավետության մեջ, մի մասս մեր տանը, մի մասս մեր տան սահմանագծից այս ու այնկողմ։ Իսկ շրջափակման մեջ, մենք ոչ թե պետք է հեռանանք իրարից, այլ մոտենանք իրար, որ քանդենք շրջափակումը, մոտենանք իրար, շատ մոտենանք:

Շարունակելի…

TATEV

It was our second attempt to reach Tatev, but our first try had ended in disappointment. The road was completely impassable due to thick fog and icy conditions. Both the road to Tatev and the route from Tatev to Kapan had been closed off. However, the weather forecast promised a sunny day, so we decided to give it another shot. And so, we embarked on our journey. 

Long trips with my companion Vahe were nothing out of the ordinary, whether it was summer or winter. We had worked together in Artsakh before, and our most recent adventure had taken us from the Sarsang Reservoir to Gandzasar and finally to Yerevan in August 2020. It had been a joyful month. 

Now we were heading towards Syunik. I was visiting a community, while Vahe was going there for a study as the head of deployment. Although we had frequently visited the Tatev Monastery or passed by the adjacent road, it was our first time visiting Tatev village. I couldn't help but think how wonderful it would be if we could stop by the villages more often, say hello to the residents, engage in conversations about village life, and get to know the people. Nowadays, we live in a time where we barely know our next-door neighbors. People are just known by their Armenian names and surnames, and villages are merely names of places. 

Tatev village was a mere three-minute walk away from Tatev Monastery. As we reached the village entrance, the magnificent sight of Tatev Monastery unfolded before us, with the breathtaking Syunik mountain range serving as its backdrop. Despite the occasionally bone-chilling wind, the day was bright and sunny. 

We noticed a picture of Nzhdeh adorning the wall of the school, and in the yard stood a memorial stone bearing his name. In Syunik, it was hard to miss the presence of Nzhdeh. The school building itself was large and newly repaired. Next to it, construction work was underway for a preschool that would accommodate 12 children. Throughout the journey, Vahe and I had been discussing our collective mistakes. 

Inside the classroom, we engaged in conversations over cups of hot coffee—something that was a must. These discussions usually began with the prehistory of the village and flowed into the present day. This time was no exception. The teacher of military science, one of the village's long-time residents who had both grown up and studied in the same school, shared his insights. 

"At that time, the school had over 250 students. Now, there are only 50 left. The village is emptying out, and there's no one to blame. There's nothing left in the village. Do you see that building? It used to be a factory," he pointed out, gesturing towards a partially destroyed structure. "You know, potatoes were first planted in our village in all of Armenia, and then they spread to other places. Hayrik Khrimyan brought the seeds," he added, his eyes shining with nostalgia for the village's past and a tinge of sadness when discussing the present. "I'm here no matter what. This is my village, and I'll never leave it."

Such stories were commonplace, with a common beginning: Once upon a time, the villages were large, and so were the schools. But as time went on, the villages became smaller, while the capital city expanded. I recalled the conversation I had with Vahe on the road about our collective mistakes. 

"We haven't had water for three days; it's frozen. We can only get water from a couple of springs in the village, and we have to carry it," they had informed us. "Life in the village has become very difficult. The young ones don't stay; they have nothing to do here." 

Just then, the door to the teachers' office swung open, and a young teacher entered. It was Comrade Harutyunyan, the mathematics teacher, who commuted every day from Verishen. He shared a humorous account of how often the "perevals" (mountain passes) on the way to Tatev would be blocked, forcing teachers to either walk uphill or cram everyone into his all-terrain vehicle. We laughed at the story. 

As we discussed the outflow of young people from the village, Nune, an Instructional-Leader who had moved to the village last year, joined us in the teachers' room. I smiled and embraced her: a long-awaited reunion. Nune taught Russian language and, due to a former teacher's health issues, had taken up the responsibility of educating the children, resulting in a significant gap in their education. 

"Nune works tirelessly, and the children adore her. They've opened up and fallen into a routine of learning thanks to her efforts. I don't know what will happen if she ever leaves," said the young deputy director, who had also chosen not to leave the village. They recounted how thrilled the children had been when they visited Goris with Nune in December to perform "Angetik," a play they had staged for children displaced from Artsakh. The visit, organized by the Teacher-Leaders of the Syunik region, provided the children with an opportunity to interact, have fun, draw, and even solve puzzles at the Bakunts Museum during a game of "Fort Boyard." Despite the challenges of the journey, the children returned home filled with excitement and joy, having accomplished something meaningful. It underscored the importance of creating opportunities for children to visit one another, care for each other, and engage in creative and collaborative play, no matter how seemingly small those efforts might be. 

As we entered the classroom, the children were buzzing with excitement. It was the first meeting of their project study group, and they couldn't wait to share their progress with us on our next visit. After exchanging greetings with the children, we toured the school, visiting one classroom after another. Nune shared stories about each student's difficulties and successes with great detail and care. She had a profound understanding of each of them. The children had already gone home, but we took the opportunity to admire the displays in the classroom. Sadly, Nune mentioned that two students had recently moved to Kapan, resulting in the school's student population dwindling to less than 50. 

The school walls were adorned with scenes from all the Artsakh wars. The pictures grew progressively more vibrant, transitioning from black and white to color. The weight of those images could be felt by all of us. One unique feature in the school was a separate poster honoring the female heroes of the Artsakh wars - a sight not often seen in other schools. 

"It's interesting," Nune remarked. "When I first came to this school, it was a new environment for me. There were no such corners dedicated to the war heroes in my previous school." Prior to becoming an Instructional-Leader in Syunik, Nune had taught in the village of Lorut in the Lori region for two years.

It was an intriguing observation that struck me as I mentally recalled all the schools I had visited in Artsakh and Syunik. Each one had undoubtedly experienced the bitter realities of the Artsakh war. Reflecting on those memories, I couldn't help but feel a deep sense of empathy and sorrow. 

As our school tour came to an end, we found ourselves in a classroom dedicated to two graduating heroes, Harut and Levon. The room emanated a sense of solemnity and reverence. Inside, four boys and one girl were diligently studying the lessons they had missed that day, following the request of their class teacher. One was engrossed in reading about Cilician Armenia, another immersed in Gosh's parables, while the remaining three focused on multiplication tables. We exchanged greetings, acknowledging the resilience and determination in their eyes.

The portraits of Harut and Levon adorned the opposite wall, their smiles forever frozen in time. Their personal belongings—a collection of notebooks, diaries, and textbooks—rested in a corner, serving as a poignant reminder of their presence. Harut had been posthumously awarded the "Combat Cross" medal, and as I peered into his open notebook, my eyes fell on his last entry: "There are difficulties in life..." I couldn't bring myself to read any further. Turning my attention to Levon's textbook, I noticed the inscription of his name with a small "b" in front, signifying his untimely departure. In a drawer, a shirt bearing the words "last call" lay silently. A meticulously transcribed biography of Misak Metsarents, complete with birth and death dates, shared the same corner, alongside the haunting date of the ill-fated 44-day war. Overwhelmed with emotions, I turned away, ensuring the children remained unaware of my inner turmoil. A final glance revealed the fifth-grade students engrossed in their studies, under the watchful gaze of their departed friends. Life went on, even in the face of unimaginable loss. 

As we walked along the corridor, the most popular topic of conversation revolved around sharing "life hacks" for living without water. We bid farewell to the school, expressing our gratitude for the warm welcome, and embarked on our journey once more. Nune, with half an hour to spare before her next lesson, invited us to her house for coffee. Along the way, we discussed the village, its untapped potential, and the opportunities for development. Situated near a prominent tourist spot and an important road junction, it seemed inconceivable that "there is nothing in the village." The possibilities were endless; it was merely a matter of harnessing them. 

Entering Nune's home, we were greeted by the warmth of the villagers and the sense of community that prevailed. Nune resided in a shared yard, as was the tradition in the village. Over coffee, our conversation once again revolved around the children and the opportunities created for them, this time focusing on the theater group. Nune had forged an agreement with Slavic University to exchange experiences, and the format and possibilities were currently being discussed. The children were enthralled by the idea, especially after their first "stage" performance at the year-end celebration for the entire village. The conversation naturally shifted toward the prevailing situation in the country, particularly the blockade. Nune recounted an incident involving one of her students, who had recently requested not to be called by their last name, Lachinyan. 

After bidding farewell to Nune, we resumed our journey toward Tandzaver. En route, Vahe and I delved into a discussion about the besieged villages of Syunik-Shurnukh, Vorotan, and Bardzravan. We pondered over the logistics of entering and exiting these villages, knowing that we would need to delve deeper into the matter later. 

TANDZASHEN-SHURNUKH-VOROTAN

Perhaps one day, the reasons behind our partial encirclement in our homeland will become clear to us. This thought often occupies my mind as I reflect on the villages of Syunik. Life in these villages was severely disrupted after the closure of the Goris-Kapan road section. It turned into a blockade, forcing us to gradually pave the forest paths with asphalt. 

The road from Tatev to Tantsaver was built after the war. Until then, there was no proper road connecting the villages of this region to the regional center. However, this road suffered significant damage from the trucks coming from Iran. Since the Goris-Kapan road was blockaded and now serves as the Iran-Armenia interstate road, the asphalt is renewed at least twice a year. The ancient villages and untouched nature of Syunik lie on both sides of this road. At first glance, one might be glad that the road was built, but then the realization sets in that it only happened after the war and, more painfully, after a part of the former interstate road fell into Azerbaijani hands. 

Nature doesn't allow much time for deep contemplation; it absorbs you instantly. We arrive in Tanzhaver and make a call to find out where we should pick up our teachers. "We've already reached the village hall. How do we get to you from here?" "Just keep going straight until you see the Shurnukh sign. Turn left there and continue. You'll find us." 

"The Shurnukh sign"... weeks ago, I tried to figure out from my friends how to reach the villages of Shurnukh, Vorotan, and others. In fact, we're now in the middle of the road. I glance at Vahe, and he understands what's on my mind. We don't need to discuss it. We reach the teachers. 

"Welcome," the hosts greet us. It turns out we have come to the grandparents' house of one of our students, who love and regard our teachers as their own family. We engage in conversation right away, and I inquire about the child. 

"They wanted to move from Tandzaver to Tsav because there are only 7-8 students in the village school. The village population is shrinking, with no young people or vitality left. So, we agreed, thinking it would be better for them there. Tsav has many children, and the child is now studying better and attending school with enthusiasm," Mrs. Knarik shares.
"Please, set the table. The children have traveled a long way and must be hungry," the homeowner commands with both authority and hospitality.
"No, no, please don't worry. We managed to eat on the way."
"It doesn't matter. You can't leave our house without having something to eat. It's unacceptable for the hosts to welcome guests like that."

We enjoy a dinner featuring domestic rabbit meat and homemade "sal." We, who have truly worked up an appetite, find our places around this hospitable table without difficulty. Dzyadz Apo pours a traditional glass of vodka and toasts to peace and youth. In Syunik, a toast for peace is a simple wish, not just a perfunctory part of a dinner ritual.

"Dear children, explore our villages, find something, develop it. It's a shame for our village to be abandoned. The Turk didn't dare come near these parts a few years ago, and now they've reached the bottom of that mountain. There used to be some activity in the village where our youth lived. But even though they built this road, they completely ruined the village. We have no peace; we fear taking a step outside our doors. The influx of cars has destroyed the tranquility and nature of the village," says one of the village elders.

"And did the opening of the road bring any positive changes to the villages? Surely, the road must have made a difference," I ask, trying to understand. 

"Not at all. Back then, there was only one car in the village, and we knew who it belonged to. Now, it's all ambiguous," they respond. 

It's clear that they long for the peace they once had in the village, both on the road and in the surrounding mountains. The village possesses an indescribable natural beauty, "interrupted" by an asphalt road that cuts right through its heart. The villagers fought for a bypass road that would keep the village untouched, but their efforts were in vain. 

"Please, enjoy your meal. Everything is homemade, and you must try the dolma," insists our hospitable host. 

"The sal was delicious. I'm not usually a fan, but I have to admit its flavor," I remark to Mrs. Knarik. 

"Bon appétit!" 

The hosts have laid out their entire house before us, refusing to let us leave without coffee and sweets. While sipping our coffee, Mrs. Knarik hands me a wrapped bag, saying, "You seemed to really enjoy it. Take some with you; we have plenty." 

"Oh, no, please. I feel a bit uncomfortable. I'll come to your house again and enjoy it there." 

"Well, you're our children. Whenever you want, our doors are open. Come, eat, and stay with us," she warmly responds, placing the weighty bag in my hands. It's clear that resistance is futile. 

"Thank you very much for your hospitality. All the best to you, stay safe and well. We'll definitely visit you again when we pass by." With their blessings, we take our leave. 

"Take an apple from downstairs with you," Mrs. Knarik calls out as we depart. 

The simplicity and purity of these villages warm our hearts. 

Lost in my thoughts since the morning, I wonder, "Is Shurnukh far from here? Can we visit? Will you come along? And is there a way to reach the main road?" 

We quickly check the map. It turns out there's a new road connecting Shurnukh to the village of Vorotan. Vorotan, in turn, lies on the main road. Although we're unsure about the reliability of the new road, we unanimously decide to give it a try. 

During the journey, our teachers from Syunik share stories about an active educator in Shurnukh. Despite the challenging circumstances, this teacher remains in the village, organizing various programs for the children and striving to improve the dire situation. We find hope in their tales. Perhaps we'll have the opportunity to meet this remarkable teacher. 

The road to Shurnukh is rugged, but it winds through the forests and guides us to the village. Along the way, we make several stops, each time thinking that the view before us is the most enchanting, only to be surpassed by the next scene. The serenity and grandeur of Khustup Mountain leave us breathless. Eventually, we reach a crossroad, unsure of which path to take. With twilight upon us, deviating from the road is the last thing we desire. We turn to our GPS for guidance, and Vahe proclaims, "The road ends here." 

Amused, we laugh, realizing that according to the map, the road indeed terminates. However, a narrow passage lies ahead, descending in front of us. To the right, it seems we can reach the village of Davit Bek, albeit encountering some obstacles. We carefully descend with the help of a rope. At first, it appears as if the road leads nowhere, until we spot the sign pointing to "Shurnukh." 

We halt, taking in the gloomy and despondent atmosphere of the village. It's unclear where the village begins and ends, which direction we should proceed. The village seems to exist and not exist simultaneously. After one unsuccessful attempt, we change our course. Amidst the semi-desolation, we notice the construction of new large private houses, seemingly serving as "compensation" for the abandoned homes on the Azerbaijani side. It's a sight that doesn't fit into the overall picture. In general, it's difficult to envision life here now. A few men appear, likely construction workers. We try to figure out the way to reach the highway, asking if there are any soldiers present. We locate the closed House of Culture, but unfortunately, the teacher we seek is not in the village at the moment. On a hill stands the building of the House of Culture, a clothesline, and a cross. A villager emerges, and we approach them. 

"Hello, excuse us. How can we reach Vorotan and then Khot from here? Is there a way?" 

"Yes, yes, but it's a bit challenging. We heard the phrase 'patar tugi,' which means 'a little hard, difficult,'" they reply, words that will resonate within us forever. 

Leaving the village behind, I'm left with a sense of oppression. I couldn't discern whether the village truly exists or not, whether there's life within its boundaries. I turn back one last time, and the last scene imprinted in my mind is the cross and the laundry. Perhaps there is life here, wounded, broken, and destroyed, but as long as there is laundry, there is hope... 

In 2021, the road was closed. Back then, large posters welcoming visitors to Azerbaijan adorned these areas. Azerbaijani and Russian border guards stood by the road, but there were no checkpoints, no hindrances for travelers. Yet, passing under the Azerbaijani flag and banner, especially in our own homeland, on an interstate road, was far from pleasant. It wasn't fear that I felt at that moment; it was something indescribable. 

Now, these villages (not only Vorotan and Shurnukh but also Barzhavan and several neighboring villages) have endured a siege for nearly two years. We have a glimpse of Artsakh here. Vorotan and Shurnukh are cut off from both sides, connected to other Syunik villages solely through newly opened forest paths. Villages stand beside each other, isolated, and it takes a long detour to connect them. 

Why am I only passing through these villages now? Why haven't I come sooner, during the blockade? How do my compatriots live here? How do they fulfill their basic needs, especially during the harsh winter months when these villages are completely isolated? I ask myself, hanging my head in reflection. How many of us are aware of the location of these villages and the reality in which these people live - yes, they live - so that we can continue living in our own villages and cities, unencumbered by blockades? 

The road ahead feels like a train ride, even though we've only covered a few kilometers. It stretches endlessly, making the journey seem much longer. Vorotan appears before us, a large village illuminated by numerous lights. We feel a sense of relief. As we exit the village, we encounter a checkpoint. Not an Armenian checkpoint warning of road closure, but one that signifies "Armenia ends" and leads us into "Azerbaijan." The road winds through breathtaking forests and valleys until we reach Goris... 

"Excuse me, can you tell me the way to Khot from here?" I inquired with the border guards, who scrutinized me, the driver of a "Willys" jeep, and the other car, a low sedan. Their response is far from ideal. 

"This car won't make it on that road." 

"Why not?" 

"Well, the road is extremely rocky with narrow passages. Your car is likely to get damaged." 

When we initially approached the road leading to Khot, it didn't seem promising at all. Furthermore, the first segment clearly indicated it wasn't worth venturing on. However, the alternative was to turn back, returning to Shurnukh, Tandzaver, and then Tatev through winding roads. I pondered our options once again. What do the residents of Vorotan and Shurnukh do when they need medical care? I hang my head once more. 

Nevertheless, we decided to proceed. The border guard's predictions come true along the way, except for one aspect - the car manages to navigate the treacherous road. The real question remains: what kind of damage has the car sustained? Despite everything, we reach our destination, for turning back halfway is no longer an option. I've faced numerous tests on long and difficult roads, even during the harshest seasons, but this road was not part of my repertoire. Nonetheless, I received some guidance: 

"Tatev, switch to second gear and step on the gas. Don't brake suddenly; otherwise, we won't make it uphill." 

With this magic trick and phrase, we conquer the rugged mountains on the road. We reach the most challenging point, and in the darkness of the night, Vahe breaks the silence: 

"Well, remember when they said it's a ‘patar tugi champaya li’(local dialect)? " 

Laughter erupts within the car. While ascending the mountain, we spot an old man with a dog that resembles a wolf from a distance. Surprised by the unexpected encounter, we exchanged greetings and bid farewell. The lights of Khot come into view. It's a sizable village with well-built houses and sloping roofs. It's unbelievable; we've escaped the labyrinth, possibly visiting for the first and last time, and the people living in Vorotan... 

Driving on smooth asphalt now feels unfamiliar and uninteresting. I recall the teacher striving to bring some vibrancy to the lives of children in Shurnukh - a village lacking color, a lot of it. I discovered that she applied to our program. There is life in Shurnukh. It will be, it surely will be. 

Arriving in Yerevan past midnight, we are filled with countless impressions. Despite exhaustion and the emotional weight of the day, sleep eludes me. I search the news for updates on Artsakh. Nothing new. Then I realize that we are all surrounded - some in our blind comfort, others in their homes, and some beyond the boundary of our home. In this blockade, we must not drift apart; instead, we should draw closer, uniting to break the blockade, to become intimately connected.

To be continued…

Ապրիլի 14-ին Արմավիրի մարզում կայացավ «Մայրենիք» ուսուցողական խաղի հերթական միջդպրոցական առաջնությունը։ Մրցում էին 4 համայնքների դպրոցներ՝ Գետաշեն, Վանանդ, Բագարան և Հուշակերտ։ Դպրոցների տնօրենները, Ուսուցիչ - առաջնորդները, խաղի մասնակիցները և «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամի թիմը հյուրընկալվել էին Գետաշենի միջնակարգ դպրոցում։ Օրակարգը հետևյալն էր՝ շրջայց Գետաշենի դպրոցում, այնուհետև «Մայրենիք» ուսուցողական խաղի առաջնություն։

«Մայրենիքն ստեղծվել է «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամի կողմից։ Այն ժամանցային, ուսուցողական և հետաքրքիր խաղ է։ Մենք գիտենք, որ երեխաները սիրում են ժամանցային խաղեր, սակայն դրանից զատ խաղը զարգացնում է ռազմավարական հմտություններ և աշակերտները կարողանում են պատկերացում կազմել պետական կառավարման համակարգի մասին։ Խաղում ներկայացված են նախարարություններն ու դրանց հետ կապված հարցերը։ հարցերը զարգացնում են երեխաների առարկայական գիտելիքներն ու փափուկ հմտությունները, որոնք այդքան հարկավոր են այսօրվա աշխատաշուկայում»,- մեզ հետ զրույցում նշեց «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամի հարավային տարածաշրջանի ղեկավար Մարգարիտա Խամոյանը։

«Խաղի ստեղծման ընթացքում առաջնային ենք համարել կրթական բաղադրիչը,սակայն մեզ համար կարևոր էր նաև՝ ինչպես աշակերտները կարող են ձեռք բերել ռազմավարական մտածողություն և հմպություններ։ Դա ամենակարևորն էր, քանի որ երբեմն միայն ակադեմիական կրթությունը բավարար չէ հաջողության հասնելու և միտքն անընդհատ ճկուն պահելու համար»,- նշեց «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի ծրագրի ղեկավարման տնօրեն Նառա Մագթաղյանը։

Գետաշենի դպրոցում աշխատող Ուսուցիչ-առաջնորդներն ու աշակերտները դիմավորեցին հյուրերին դպրոցի բակում։ Օրակարգի համաձայն՝ շրջայցն սկսվեց հենց դպրոցի բակից, քանի որ Գետաշենի դպրոցը առանձնանում է իր պատմությամբ և ավանդույթներով։ Աշակերտները ցույց տվեցին դպրոցին պատկանող ծիրանենիները և ջերմոցը, որոնք ինքնուրույն են խնամում, իսկ բերքը՝ օգտագործում դպրոցի ճաշարանում։ Այնուհետև շրջայցը շարունակվեց դպրոցի ներսում, որտեղ հյուրերը ծանոթացան դպրոցի առանձնահատուկ մշակույթին, ավանդույթներին և աշակերտական հարուստ արտադասարանական կյանքին։ Շրջայցից հետո հյուրերին ողջունեցին «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի ծրագրի ղեկավարման և Գետաշենի միջնակարգ դպրոցի տնօրենները։ 

«Մայրենիք խաղի միջդպրոցական առաջնությունն օժտված է մի շարք առավելություններով, որոնցից մեկը դպրոցների, աշակերտների և «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի Ուսուցիչ-առաջնորդների միջև շփումն է։ Ուզում եմ առանձնակի նշել, որ մրցույթը շատ հետաքրքիր և գրագետ կերպով էր կազմակերպված, ինչը բնութագրական է «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի կողմից կազմակերպված բոլոր միջոցառումներին»,- հավելեց Գետաշենի միջնակարգ դպրոցի տնօրեն Գևորգ Մուքոյանը։

Ողջույնի խոսքից հետո տրվեց խաղի առաջին փուլի մեկնարկը։ Դպրոցների թիմերը կազմված էին Մայրենիք խաղի նկատմամբ հետաքրքրություն ցուցաբերած տարբեր տարիքային խմբերի աշակերտներից։ Առաջին փուլում խաղն ընթանում էր Գետաշեն-Հուշակերտ և Վանանդ-Բագարան դպրոցների միջև, որի արդյունքում եզրափակիչ փուլ անցան Գետաշենի և Վանանդի դպրոցները։ 

«Սկզբնական շրջանում, երբ ծանոթացանք խաղի հետ, այն բավականին պարզ ու հեշտ էր, սակայն երբ իմացանք առաջնության մասին, սկսեցինք ավելի հաճախ խաղալ և խորը ուսումնասիրել այն։ Հասկացանք, որ իրականում այն պարունակում է բազմաթիվ թաքնված և հետաքրքիր ռազմավարություններ։ Ամեն անգամ խաղալով Մայրենիք խաղը՝ մենք ձեռք ենք բերում նոր գիտելիքներ և բացահայտումներ»,- նշեց Գետաշենի միջնակարգ դպրոցի աշակերտուհի Կարինե Աբգարյանը։

Սկսվեց հաղթող դպրոցների միջև խաղի եզրափակիչ փուլը։ Աշակերտները գերազանց էին պատրաստվել խաղին և մշակել էին մի շարք ռազմավարություններ։ Թեժ պայքարի արդյունքում խաղն ավարտվեց ոչ-ոքի։ Խաղի կարգավորիչներնը մեր Ուսուցիչ-առաջնորդներն էին, ովքեր բլից հարցերի տեսքով նախապատրասվել էին նման իրադարձությունների զարգացմանը։ Սակայն բլից հարցերի փուլը ևս ավարտվեց հավասար արդյունքներով։ Այսպիսով, հաղթեց ընկերությունն ու գիտելիքի ուժը։ 

«Մայրենիքը շատ կարևոր խաղ է։ Այն պետության փոքր մոդել է, որը երեխաներին սովորեցնում է, թե պետության որ ճյուղն ինչպես զարգացնել։ Երեխաները խաղից շատ բան են սովորում, քանի որ յուրաքանչյուր ոլորտի վերաբերյալ խաղում կա 100 հարց և 100 նոր ինֆորմացիա։ Դպրոցի գիտելիքից զատ, երեխաները խաղի միջոցով ստանում են նոր գիտելիքներ, որոնք իրենց ուղեկցում է ողջ կյանքի ընթացքում, ինչը ևս մեկ անգամ փաստում է, որ այս խաղը տալիս է բազմակողմանի զարգացած երեխաներ»,- մեզ հետ զրույցում նշեց Վանանդի միջնակարգ դպրոցի Ուսուցիչ-առաջնորդ Լիանան։

«Դասավանդի՛ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամը պատվոգրեր և նվերներ էր պատրաստել խաղի մասնակիցների համար, որոնք հանձնվեցին եզրափակիչ խաղից հետո։ Խաղի ավարտին աշակերտները մի փոքր տխրեցին, քանի որ  վերջին շրջանում խաղն իրենց առօրյայի մի մասն էր դարձել։ Սակայն օրվա ավարտը ոգեշնչող, խոստումնալից ու պարտավորեցնող էր։ Վերջնարդյունքն ինչ-որ չափով անսպասելի էր, բայց միաևնույն ժամանակ՝ արդարացված, քանի որ Մայրենիքն առաջատար և հաղթող սերունդեր կրթելու նպատակ ունի։

On April 14th, Mayrenik school championship was held in the Armavir region. Four communities, namely Getashen, Vanand, Bagaran, and Khushakert, participated in the competition. School principals, Teacher-Leaders, game participants, and the Teach For Armenia team visited Getashen secondary school. The program included a tour of the school and the educational Mayrenik game championship. 

Mayrenik is an engaging, educational, and interesting game. While children enjoy playing games for fun, the game also develops strategic skills and provides an understanding of the government system. The game's questions are centered around ministries and related issues that develop subject knowledge and soft skills in children, which are necessary in today's modern labor market. 

"When creating the game, we prioritized the educational component, and it was also important for us to help students develop strategic thinking and skills. This was crucial because academic education alone may not always suffice for success and the need to constantly adapt," said Nara Magtagyan, Teach For Armenia Program Director. 

At Getashen school, Teachers-Leaders and students welcomed the guests in the schoolyard. The tour began from the schoolyard since Getashen school has a rich history and traditions. The schoolchildren showed the visitors their school apricot orchards and greenhouse. The tour continued inside the school, where the visitors learned about the unique culture, traditions, and rich extracurricular activities of the students. Teach For Armenia’s Program Director and Getashen secondary school principal greeted the guests after the tour. 

"The Mayrenik school championship has several advantages, including the opportunity for communication between schools, students, and Teachers-Leaders. I would like to note that the competition was organized competently and interestingly, which is typical of all Teach For Armenia events," said Gevorg Mukoyan, principal of the Getashen secondary school. 

After the welcoming speech, the first round of the game began. School teams consisted of students from different age groups who were interested in playing Mayrenik. In the first round, the game was held between Getashen-Khushakert and Vanand-Bagaran schools. As a result, Getashen and Vanand schools advanced to the final stage. 

"At first, when we learned about the game, it seemed simple and easy, but when we heard about the championship, we played more frequently and studied it more deeply. We realized that it has many hidden and interesting strategies. Every time we play Mayrenik, we learn new things and discover something new," said Karine Abgaryan, a student at Getashen secondary school. 

The final stage of the match between the winning schools began. The students prepared well and developed several strategies for the game. After a heated struggle, the game ended in a draw. The game was moderated by Teacher-Leaders, who prepared the development of events in the form of rapid-fire questions. However, it also ended with equal results. Thus, friendship and knowledge triumphed.

"Mayrenik is an essential game that teaches children how to develop each branch of the state. Children learn a lot while playing because the game has 100 questions, with 100 new pieces of information for each field. Apart from school knowledge, children gain new information through the game that will accompany them throughout their lives. This game helps to diversify children," said Liana, Teacher-Leader at the Vanand secondary school.

Teach For Armenia had prepared diplomas and gifts for the game's participants, which were presented at the end of the final match. Although the students were a bit melancholy as the game had recently become a part of their daily routine, the end of the day left them feeling inspired, motivated, and connected. The outcome of the game was somewhat surprising, yet justifiable, as Mayrenik strives to educate the next generation of leaders and achievers.

Մարտի 22-ին Դրախտիկ, Ջիլ և Շողակաթ համայնքների դպրոցներում գրքաշատ տոն էր, որը երեխաներին էր պարգևել Books for Hope կազմակերպության «1 School library per month» նախաձեռնությունը։ 

Նախաձեռնության շրջանակներում տասնյակ դպրոցների գրադարաններ արդեն իսկ համալրվել են մեծաքանակ գրքերով, իսկ 2023 թվականի Հունվար ամսից նախագիծն իրականացվում է  «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամի հետ համագործակցության միջոցով։ 

Այսպիսով, «Books for hope» կազմակերպության հիմնադիր Թալինի հետ միասին այցելեցինք Գեղարքունիքի մարզի Դրախտիկ, Ջիլ և Շողակաթ համայնքներ, որտեղ նաև աշխատում են «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի Ուսուցիչ-առաջնորդները։ Թալինը հատուկ էր եկել Հայաստան, որպեսզի այս անգամ անձամբ հանձնի այդքան սպասված գրքերն իրենց հասցեատերերին։ 

«Books for hope» կազմակերպության նպատակն է Հայաստանի սահմանամերձ համայնքների դպրոցներին ապահովել գրքերով, որոնք կհամալրեն դպրոցների գրադարանները։ Մենք ցանկանում ենք, որ դպրոցական գրքերից զատ աշակերտները հնարավորություն ունենան ծանոթանալու գեղարվեստական և համաշխարհային գրականությանը։ Նախաձեռնության շրջանակներում համագործակցում ենք Oxford Armenia Foundation կազմակերպության հետ,որի հետ իրականացրած դրամահավաքի շնորհիվ էլ կյանքի ենք կոչում մեր գաղափարը։ Մեր գործընկերն է նաև «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամը, որը յուրաքանչյուր ամսվա համար ընտրում է այն դպրոցը, որտեղ  ուղևորվում են մեր գրքերը։ Այս համագործակցության հիասքանչ ընթացքն ապահովում են նաև «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»- ի Ուսուցիչ-առաջնորդները։ Լիահույս եմ, որ այս համագործակցությունը շարունակական բնույթ կկրի՝ մեր համայնքները մատակարարելով այդքան անհրաժեշտ գրքերով։ »,- մեզ հետ զրույցում նշեց Թալինը։

Հատկանշական է այն փաստը, որ գրքերի մեծամասնության ընտրությունն իրականացվել էր դպրոցների աշակերտների կողմից՝ ըստ իրենց նախասիրությունների։  Երեխաները մեծ ոգևորությամբ ու փայլող աչքերով ընդունեցին մեզ։ Կային նաև գրքեր, որոնք նախապես ընտրվել էին ուսուցիչների կողմից՝ ավելի ցածր դասարանների աշակերտների նախասիրություններին և հետաքրքրություններին համապատասխան։ 

Մեր առաջին կանգառը Դրախտիկ գյուղի դպրոցն էր, որտեղ մեզ արդեն սպասում էին դպրոցի մի յուրօրինակ սենյակում, որը կոչվում է «Գրադարակ»։

«Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի Շրջանավարտ-դեսպաններից մեկի կողմից ստեղծված «Գրադարակ» նախաձեռնության շնորհիվ Հայաստանի դժվար հասանելի գյուղական համայնքների դպրոցներում կառուցվում են ժամանակակից գրադարաններ։ Նաև բաց չթողեցինք հնարավորությունը ներկա գտնվելու «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» -ի Ուսուցիչ-առաջնորդի ինտերակտիվ անգլերենի դասին, որից մեծ բավականություն ստացանք։

Մեր երկրորդ կանգառը Ջիլ գյուղի դպրոցն էր։ Մեզ դիմավորեցին տարբեր տարիքային խմբերի աշակերտներ, սակայն բոլորի աչքերում միևնույն ոգևորությունն էր, երբ տոպրակներից հանում էին գրքերն ու դասավորում սեղանին։ Ջիլի դպրոցում ևս ներկա գտնվեցինք «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի Ուսուցիչ-առաջնորդի վարած կենսաբանության դասին և կրկին դրական լիցքերով ուղևորվեցինք դեպի վերջին համայնք։

Վերջին կանգառը կապուտակ Սևանի ափից մի քանի մետր հեռավորության վրա բազմած Շողակաթն էր։ Շողակաթի դպրոցի ավագ դասարանի աշակերտներն անհամբերությամբ էին սպասում մեր այցելությանը՝ հատկապես գրքերին։ Նրանց հետ զրուցեցինք իրենց սիրելի հեղինակների, նախընտրելի գրականության, դպրոցական կյանքի և շատ այլ թեմաների շուրջ։ 

Նմանօրինակ կարևոր նախաձեռնությունը հիմնարար դեր է խաղում ոչ միայն դպրոցների ներկա, այլև ապագա սերունդների կյանքում։ Այն խթանում է աշակերտների սերը դեպի ընթերցանություն՝ նրանց տալով ինքնակրթվելու ու զարգանալու հնարավորություններ։ 

Այս գեղեցիկ Համագործակցությունը շարունակական բնույթ է կրելու, որպեսզի Books for hope կազմակերպությունը «Դասավանդի՛ր, Հայաստան»-ի աջակցությամբ ամեն ամիս գրքեր նվիրաբերի Հայաստանի ամենատարբեր համայնքների դպրոցներին՝ հարստացնելով նրանց գրադարանները և նոր ու զարմանահրաշ դռներ բացելով աշակերտների առջև

On March 22, something special happened in the schools of the Drakhtik, Jil, and Shoghakat communities of the Gegharkunik region as children were presented with a large number of books under the initiative “1 School Library per Month”, created by the organization “Books for Hope”. 

The initiative has already replenished dozens of school libraries with books, and since January 2023, it has been implemented through cooperation with Teach For Armenia. The founder of the “Books for Hope” organization, Talin, visited the communities of Drakhtik, Jil, and Shoghakat to personally hand over the long-awaited books to the recipients. Talin shared, “The goal of the Books for Hope organization is to provide schools in the border communities of Armenia with books that will replenish school libraries. We want students to have the opportunity to get acquainted with fiction and world literature. As part of the initiative, we are collaborating with the Oxford Armenia Foundation, with whom we bring our idea to life through fundraising. Our partner is also the Teach For Armenia Educational Foundation, which chooses the school where our books are sent every month. The Teacher-Leaders of Teach For Armenia also provide excellent collaboration. It is my sincere hope that this partnership will continue, supplying our communities with much-needed books." 

Most of the books were chosen by students in accordance with their preferences, and they greeted the visitors with great enthusiasm and shining eyes. Our first stop was the school in the village of Drakhtik, where children were already waiting for us in a unique room called "Gradarak", which is an initiative, created by one of the Teach For Armenia Alumni-Ambassadors, is building modern libraries in schools in hard-to-reach rural communities in Armenia. 

Our second stop was Gil's Village School, where we attended a biology lesson under the guidance of a Teach For Armenia Teacher-Leader. The last stop was Shoghakat, a few meters from the shores of the blue Lake Sevan. The high school students of Shoghakat School were looking forward to our visit, especially the books. We talked to them about their favorite writers, favorite literature, school life, and many other topics. 

This important initiative promotes the development of a love of reading in students and gives them the opportunity for self-education and development. The collaboration between Books for Hope and Teach For Armenia will continue, ensuring that every month, schools in various communities in Armenia receive new books that enrich their libraries and open new doors for students.

Շարքի որպես ավարտական մաս և ճամփորդությունը եզրափակող ակորդ կլինի Սյունիքի մարզի Ծավ համայնքի չքնաղ բնության և ամեն օր պայքարող անհատականությունների մասին պատմությունը։  Ճամփորդությունն ավարտվում է, բայց համայնքներում կյանքը շարունակվում է։ Մարդիկ շարունակելու են արարել ու զարգացնել ամեն բան իրենց շրջապատում, կրթվել ու կրթել։

ԾԱՎ ԳՅՈՒՂ։

Կապանում արթնանալը միշտ սիրելի է։ Խուստուփը տեսնելու ակնկալիքով բացում եմ պատուհանը, քանի որ երեկոյան այնքան ուշ ենք հասել (կեսգիշերն անց), միայն քաղաքի արթուն մնացած լույսերն ենք տեսել։ Պատուհանից այն կողմ սար է, բայց ոչ Խուստուփը, իսկ Խուստուփը, ինչպես քիչ ուշ պարզվեց, մռայլ էր ու փոքր ինչ քողարկված, իմ խոստացած շքեղ տեսարանին Լիլիթը ցավոք ականատես չեղավ։ Հիշում եմ, երբ առաջին անգամ պետք է գիշերակաց ունենայի Կապանում, հյուրանոցին խնդրել էի տրամադրել էնպիսի համար, որից անպայման տեսարան կբացվի դեպի Խուստուփ, իսկական «սփյուռքահայի» նման, վստահ եմ աշխատակիցը մի լավ ծիծաղել է խոսափողը դնելուց հետո։ Հետո արդեն Կապանում ապրելուս օրերին հենց վհատվում էի ինչ-որ հարցով, գալիս նստում էի հրապարակում՝ հայացքս դեպի Խուստուփ, և խաղաղվում էի, և՝ ուժեղանում. բացառիկ էներգետիկա ունի։

Ժամը 9.30 պիտի նախաճաշեինք, սակայն հազիվ 11-ին հասանք։ Երեկ շատ երկար ու հագեցած օր ունեցանք։ Մի քանի գործ ունենք քաղաքում անելու, հետո կշարժվենք Ծավ։ 

- Ծավը Կապանի շրջանի գյուղերից ա։ Վերջին ժամանակներում միշտ իրադարձությունների կիզակետում ա հայտնվում։ Սկզբում փակվեց Կապան-Ճակատեն ճանապարհահատվածը, որի բառացիորեն վերջին անցնողներից են եղել Միքայելն ու Պալոման (Նռնաձորում ու Ծավում անգլերեն դասավանդող մեր Ուսուցիչ-առաջնորդները)՝ արդեն ադրբեջանական զորքերի միջով։ Ծավից Կապան ճանապարհն անցնում էր Ճակատենով, հետո ճանապարհի այդ հատվածը մնաց ադրբեջանական վերահսկողության տակ, ու գյուղը կտրվեց մարզկենտրոնի հետ կապից։ Կապան հասնելու համար մարդիկ ստիպված էին Մեղրիով գնալ, որն ամենաքիչը երկուսուկես ժամով երկարացնում էր ճանապարհը՝ իր ողջ ֆինանսական և լոգիստիկ դժվարություններով հանդերձ։ Հետո ձմռանը հաճախ փակվում էր Մեղրիով անցնող այդ այլընտրանքային ճանապարհը ու գյուղը վերածվում էր կղզու՝ կտրված ամեն տեսակի անցուդարձից, անգամ տարրական սննդի ու առաջին անհրաժեշտության պարագաների մատարակարարումից։ Էդ շարքի բոլոր յոթ գյուղերը, միայն Ծավը չէ։ Երբ չես լինում էդ վայրերում, դրանք ոչինչ չասող տեղանուններ են քեզ համար, ինչ-որ ճանապարհի 3-4 կմ-անոց հատվածի փակվել չփակվելն էլ մեծ հարց չի թվում։ Մինչդեռ մարդկանց ամեն օրը այստեղ պայքար ա, չնայած բոլոր դժվարություններին, ողջ ընթացքում էդ գյուղերի բնակչությունը մի հոգով անգամ չի պակասել։ Մոտ մի տարի հետո նոր բացվեց Ճակատեն-Կապանը շրջանցող այլընտրանքային ճանապարհը, որում մի անգամ ցեխերի մեջ խրվելու «բախտ» եմ ունեցել, նախորդ գնալուցս գրեթե անանցանելի էր, իսկ հիմա դե կփորձենք,- պատմում եմ Լիլիթին։

Դեպի Ծավ տանող ճանապարհի սկզբնամասում անցակետ է ավելացել։ Կանգնում եմ, պատուհանը իջեցնում։

-«Teach»-ի՞ց եք,- հարցնում է սահմանապահը։ 

Անսպասելի էր, ինչ խոսք։ Մեքենայի վրայի գրառումն են կարդացել։ Բայց շատ «մերոնքական» ձևով ասացին։

-Այո,- լայն ժպիտով պատասխանում ենք։

-Պալոմայի մո՞տ եք գնում,- էստեղ արդեն փլվեցինք։

-Հա, դուք փաստորեն ամեն ինչ գիտեք։

-Ձեզ բարի ճանապարհ, զգույշ կլինեք։

-Ինչ֊որ հատուկ բան կա՞ զգուշանալու, թե՞ առհասարակ եք ասում,- ծիծաղում ենք ու շարժվում առաջ։

Ճանապարհն անցնում է շունչը կտրելու չափ սիրուն անտառով։ Լիլիթը անկուշտ լուսանկարում է, ես մի ամբողջ պանակ ունեմ միայն էս ճանապարհից, Աննան էլ դե սովոր է էս տեսակ տեսարանների, սյունեցի լինելը էդպես բան է (հա, մեզ Կապանից միացել էր նաև Աննան, հոգով-սրտով ու ծնունդով սյունեցի մեր գործընկերուհին)։ Հասնում ենք երկրորդ անցակետին, որի կողքով ուղղակի գնում ենք՝ սահմանապահներին բարևելով։ Հետաքրքիր է, հենց հեռվում դրոշ է երևում, լարում ես ամբողջ տեսողությունդ, որ հասկանաս՝ ինչ դրոշ է, հետո հանգիստ շունչ ես քաշում, երբ համոզվում ես, որ հայկական եռագույնն է։ Ճանապարհը հիմնականում դատարկ է, հատուկենտ մեքենաներ են անցնում։ 

Ճակատեն, Շիկահող, Սրաշեն, Ներքին հանդ, Ծավ…հերթականությամբ կարդում ենք գյուղերի անունները, որ շարված են էդ ճանապարհին։  Պատերազմն անցել է էս ճանապարհով, ակնհայտ է, կարելի է ասել ճանապարհին է դեռ։ Խրամատներ, տեխնիկա, զինծառայողներ, փշալարեր. մի տեսակ ձուլվել են բնության մեջ։ Բնությունն էլ էս հատվածում չափազանց շռայլ է գտնվել մեր հանդեպ. անտառներ, սարեր, ինչքան սիրտդ կուզի։ Գյուղի թեք տանիքներով տներն էլ հեքիաթ են հիշեցնում, չնայած էստեղ ամեն բան չափից դուրս իրական է։

Հասանք դպրոց։ Պալոման սպասում է մեզ, երեխեքը գնացել են սնվելու, որ գան միասին արշավենք իրենց ստեղծած արահետով։ Պալոման սովորեցրել է երեխաներին ճանաչել բնությունը, հենց դրա համար էլ սիրում են։ 

-Օձերը, գայլերը, բոլոր կենդանիները լավն են, իրենց պետք ա սիրել, բնության մեջ վատ կենդանի չկա, եթե կան, ուրեմն պետք ա, որ լինեն,- վստահ ու ոգևորված պատմում են դեպի արահետ տանող իրենց ցուցանակի դիմաց, որը դպրոցի բակում է։

Իհարկե կարևոր է սա լսել երեխեքից՝ հաշվի առնելով, որ Ծավ գյուղին հարող տարածքները Շիկահողի արգելոցի մաս են կազմում, որտեղից շատ բուսա-կենդանատեսակներ գրանցված են կարմիր գրքում։ Երեխեքը դա շատ լավ գիտեն, անուն առ անուն նշում են։

Պալոման, որ Սյունիք է տեղափոխվել Իսպանիայից (չէ, հայ չէ), այնքան լավ է արդեն հայերեն խոսում, որ էլ հետը անգլերեն խոսելու մասին չես էլ մտածում։ Երեխեքը հավաքվեցին, սկսեցինք քայլել։ Ճանապարհին ինչ-որ անծանոթ հատապտուղներ են քաղում, հյուրասիրում, որոնց անունը չեմ էլ հիշում։ Համեղ են։ Կանգնում ենք վահանակների առաջ, բացատրում են՝ ինչ անել օձերի հանդիպելիս, ինչու է կարևոր բնությունը պահպանել։

-Մեր գյուղի բնությունը շատ սիրուն ա, ստեղ շատ բույսեր, կենդանիներ կան, որ ուրիշ ոչ մի տեղ չկա։ Ես ինձ մեր գյուղից դուրս չեմ պատկերացնում։ Մի քանի օրով որ գնացել էի, չէի համբերում՝ երբ պիտի հետ գամ,- պատմում է Անահիտը։

Մի քանի օրով գնացել էր սեպտեմբերի սրացումների ժամանակ։ 

-Գյուղից աշակերտների մի մասին՝ հիմնականում փոքրերին, տեղափոխել էին հարակից համեմատաբար ապահով գյուղեր, քանի որ երկար ճանապարհ տանելը ավելի վտանգավոր էր։ Մենք մնացել էինք էստեղ ավագ երեխեքի հետ, ովքեր չէին ուզել դուրս գալ, անընդհատ փորձում էին որևէ բանով օգտակար լինել։ Մենք էլ փորձում էինք երեխեքի հետ խաղեր կազմակերպել, առօրյան լցնել, մթնոլորտը շատ լարված էր, մի երկու օր կողքի գյուղում ենք պահել, որ շատ բանի ականատես չլինեն։ Կրակոցների ձայնը երբեմն չէր դադարում։ Գյուղում էլ ապաստարան չկա։

Սուրճի սեղանի շուրջ զրուցում ենք Միքայելի ու Պալոմայի հետ իրենց տանը։ Սուրճի շուրջ քննարկումները, որ սովորաբար թեթև են լինում, այս անգամ ծանրացել էին։

-Ընթացքում մի քանի անգամ գնացինք Կապան, որ առաջին անհրաժեշտության իրեր գնենք, երեխեքին քաղցրավենիքի փաթեթներ էինք բերել, խաղեր,- կիսվում է Պալոման այդ օրերից։

-Միքայ՛ել, իսկ դու որ մնում էիր հերթապահության կամ կամավորագրվել էիր, Պալոմայի մասին չէի՞ր անհանգստանում (Միքայելը և Պալոման նշանված են)։

-Ինձ անգամ ուժ էր տալիս իր ներկայությունը։ Մեկ-մեկ մեքենայով գալիս էր, դիրքերից ինքն ինձ իջացնում (ծիծղաղում է), որ գիտեի ինքը գյուղում ա, ավելի հանգիստ էի ինձ զգում։ Էստեղ շատ բանով էր կարողանում օգնել, ինքն էլ ճաշարանում էր հերթապահում, զինվորներին սնունդ էին պատրաստում և տրամադրում։ Մենակ մի անգամ, երբ եկա դիրքերից, տեսնեմ թևը բռնած, արյուն ա գալիս, հարցնում եմ ինչ ա, ասում ա չէ, բան չկա։ Պարզվեց շուն ա կծել, էդպես պահել, անգամ բժշկի չի գնացել, որ գյուղից չբացակայի։ Մի կերպ համոզեցի, պնդեցի։

Գյուղը վերջին երկու տարվա մեջ շատ փորձությունների միջով է անցել, իրենք էլ՝ գյուղի հետ։

Հարցեր կան, որոնք մնում եմ օդում կախ, դժվար է պատասխաններ գտնել դրանց կամ եղած պատասխանները ձևակերպել, բայց միևնույն է, մի տեսակ բոլորս ուրախ ենք «պահի խաղաղության» համար, և այս համեստ սուրճի սեղանի շուրջ նստել-զրուցելու հնարավորության։ Այնքան պարզ բաներն են դարձել անչափ կարևոր ու անհրաժեշտ՝ իրար գրկել, զրուցել, լռել, սրճել, զբոսնել։

-Շա՞տ են երեխեքը, որ Ներքին հանդից են տեղափոխվել Ծավ,- հարցնում եմ։ Ներքին հանդը սեպտեմբերյան ամենաթեժ կետերից էր։

-Էս պահին երեքն են։ Գյուղ վերադարձել են հիմնականում միայն տղամարդիկ, դեռ ապահով չի։ 

-Իսկ գյուղի ճանապարհը փա՞կ է։

-Չէ՞, կուզե՞ք տանեմ։

-Հա,֊միաբերան որոշեցինք բոլորս։

Միլենան այդ երեքից մեկն է։ Գյուղում հասցրել է ընկերանալ հասակակիցների հետ, բայց իր գյուղն է կարոտում, չի համբերում էլ, թե երբ կվերադառնա։ Հանդն ու Ծավը ընդամենը 9 կմ են հեռու իրարից, մեքենայով՝ մի 15 րոպե, բայց «իրենց գյուղն ուրիշ է», իր տունն է ուզում։

-Դուք տեսե՞լ եք գունավոր սալյուտներ, այ տենց օդում պայթում էին կրակոցները, լույսեր էին վառվում։

- Բա ի՞նչ էիք անում դուք։

-Ոչինչ, ապաստարան չունենք, տանը սպասում էինք, մինչև տեսնեինք հաջորդ ռումբը ուր կընկնի, մինչև կավարտվեր ամեն ինչ։ Ես էդ լույսերին էի նայում, որ տեսնեմ՝ որ ուղղությամբ են ընկնում։ Մեկը մեր տանը շատ մոտ էր։

-Շա՞տ էիր վախենում։

-Հա, բայց մերոնց ցույց չէի տալիս, որ մամաս էլ ավելի չանհանգստանա, փորձում էի հավաքել ինձ,- ասում է 15 ամյա Միլենան։ -Ես արյունից առաջ շատ էի վախենում, բայց հետո որ վիրավոր զինվորներ եկան մեր տուն, հաղթահարեցի վախս, ու սկսեցի իրենց օգնել։ Հիմա որոշել եմ՝ բուժքույր եմ դառնալու, էն ժամանակ մատնահարդար էի ուզում։

Քարացել ենք ես ու Լիլիթը, որ Միլենայի հետ զրույցով փոքր ինչ հետ էինք ընկել խմբից։

-Ես չեմ վախենում, հիմա էլ կգնայի, ուղղակի տնեցիք չեն թողնում։ Պապան դիրքերում ա, եղբայրս՝ Ջերմուկում, ասում են դեռ անվտանգ չի։

-Մենք քիչ հետո գնալու ենք, խոստանում ենք քեզ նկար ուղարկել գյուղից։ 

Ժպտում է արցունքների մեջից, ես մի փոքր հեռու շրջված կանգնել եմ, որ կուչ եկած ու փոքրացած վիճակս չմատնեմ, Լիլիթն ու Միլենան ամուր գրկել են իրար, երկուսն էլ՝ թաց։

Ինչքան խիզախ ու ուժեղ են մեր երեխեքը, էսքան երիտասարդ, անհավատալի է։ Չգիտեմ՝ ինքս ինչ կանեի իր փոխարեն նման իրավիճակում։ Ինչքան ավելի ուժեղ են, քան մենք, իրենք մեր չսարքածը կամ քանդածը խելքի կբերեն, հաստատ կբերեն։ Էս տեսակ ուժեղ երեխեքը չեն կարող ուժեղ պետություն չսարքել, հնարավոր չի։

Քայլում ենք Սոսիների պուրակում, որ Ներքին հանդ գյուղի տակ է։ Միքայելն ասում է, որ աշխարհում սոսիների նման բնական պուրակ֊արգելոց մի քանի հատ է միայն։ Բոլորս լուռ ենք։ Գյուղը առաջին հայացքից բնականոն կյանքով է ապրում, եթե չնայես շրջապատած սարերի վրայի դիրքերին։ Ամեն ինչ այնքան թանկ է, ամեն պատկեր, փորձում ենք կլանել, բոլորս ինչ-որ բանի մասին ենք երևի վախենում, որի մասին լռում ենք։ Գյուղից դուրս գալիս սահմանապահները ջերմ ողջունում են Միքայելին, հարցուփորձ անում «թե բա ուր ես, չես երևում» կամ թե «էս ինչ խումբ ես բերել»։ Շարժվում ենք, բարի ծառայություն մաղթում։

Միքայելին ու Պալոմային իջեցնում ենք տուն, մենք հետ շարժվում Կապան։ Կապանում արանքը բաց չենք թողնում հանդիպելու նաև մեր մյուս ՈՒսուցիչ-առաջնորդի Աննային, ով Լեռնաձորում է դասավանդում։ Աննայի փոքրիկ կացարանից դուրս գալուց հետո էդ ուշ ժամին հետվերադարձի մեր մտքերը «հուժկու հրավերով» կոտրում է մեր գործընկերուհի Աննան` մեզ տանելով Քաջարան՝ իրենց տուն, որտեղ մեզ արդեն սպասում էին Աննայի մայրիկի ջերմ հյուրընկալությունն ու պատրաստած համովությունները, որոնց կարիքն այնքան ունեին մեր հոգնած ու սոված մարմինները։ Շուտ ենք պառկում իբրև թե քնելու, բայց գիշերը մինչև ուշ զրուցում ենք, չնայած առավոտյան կանուխ ճանապարհ ընկնելու հեռանկարին։

Մշուշոտ ոլորաններով հասնում ենք Տաթև։ Ու էլի խցանում։ Մտածկոտ, բայց լուռ նստած ենք։ Լիլիթը Միլենային է ուղարկում խոստացված նկարները գյուղից։ Տեսնում եմ, ժպտում։ Լիլիթը կոտրում է լռությունը՝

-Սյունիքի ճանապարհներն անվերջ են։

Ճիշտ է, մտածում եմ։ Իրականում Հայաստանն է անվերջ՝ գյուղից գյուղ շրջելու, ճանաչելու, սիրելու, գրկելու ու փայփայելու Հայաստանը, գյուղ առ գյուղ ուժեղացնելու ու ուժեղանալու Հայաստանը։

In November 2022, Leadership Development Manager Tatev Karapetyan and Alumni-Ambassador Lilit Petrossian set out on a road trip to visit three Teach For Armenia school communities in the Syunik region of southern Armenia. In a series of three blogs, Tatev captures the thoughts and feelings of people in Syunik’s borderline communities.

Their trip took place in the aftermath of Azerbaijan’s attack on Armenia’s eastern border from September 13-14th. At least 23 localities in the Gegharkunik, Vayots Dzor, and Syunik regions of Armenia were hit by Azerbaijani missiles and shelling. As a result, nearly 200 Armenian service members were killed and 7,600 civilians displaced. These were the worst hostilities between Armenia and Azerbaijan since the 44-day Artsakh war in 2020.

After Aghitu and Tasik, Tsav village was the third and final stop on Tatev and Lilit’s road trip.

THE TRIP TO TSAV VILLAGE

From Tasik village, we arrived in Kapan just after midnight. Kapan is a small city at the foot of Mt. Khustup. On most days, views of the mountain dominate the city. It is one of my favorite parts about being in Kapan. After a late breakfast and running errands, we continued our journey to Tsav village. 

In 2021, Tsav was one of several villages cut off from the rest of Syunik — and Armenia — when Azerbaijan took control of a 4 kilometer section of the North-South highway that runs along the border. As a result, residents of Tchakaten, Shikahogh, Srashen, Nerkin Hand, and Tsav villages had to travel two and a half hours south to Meghri to be able to access the rest of Syunik. In 2022, an alternative road was finally built to reunite these isolated villages with the rest of the region. Except for several Armenian checkpoints, the new road is usually empty. It passes through a beautiful stretch of forest, which stands in contrast to the barbed wire and military equipment lining the opposite side of each border community. 

At Tsav Secondary School, seventh generation Teacher-Leader Paloma Rubio was waiting for us. She teaches English and her passion for nature. Several years ago, Paloma moved to Syunik from Spain – with no prior connection to Armenia – and learned the Armenian language. Together, we walked around the village with her students picking berries and discussing the importance of protecting the environment. "Snakes, wolves — all animals are good. They should be loved. There are no bad animals in nature," said her students enthusiastically. Their school is adjacent to the Shikahogh Reserve where many plants and animals are on the endangered species list. Thanks to Paloma, students have learned these local species by name. 

At Paloma’s house, we were joined by her partner Mikayel Shelementev Zohrabyan who is a Teacher-Leader in Shvanidzor village about 1.5 hours away. We sat around the coffee table and discussed the many challenges faced by Tsav over the past two years. During the September attacks, younger children were evacuated to villages further away from the border. Both Paloma and Mikayel stayed in Tsav and organized games and activities for the older children who stayed behind. The atmosphere was tense and the sound of gunfire often echoed through the air. Along with other local men, Mikayel guarded the village from a possible attack. 

Since September, three children have moved to Tsav from the nearby village of Nerkin Hand. It is closer to the border and remains unsafe. We met with Milena, who is one of those three children. She witnessed Azerbaijan's bombardment of the border from her home — she described explosions, flashing lights, and what seemed like fireworks. That day, she overcame her fear of blood when she watched wounded soldiers seek refuge in her home. From then on, Milena decided to become a nurse. 

At first glance, Tsav’s pristine nature and village life feels normal. Paloma, Mikayel, Lilit, and I stood in the silence of this contradiction and our peaceful afternoon together. These are small pleasures that we — and all people along the border — do not take for granted. After spending the night in the famous mining town of Karajaran, we drove back to Yerevan. To go from village to village — as we did on this trip — is to know, love, and fully embrace Armenia and all of its potential. We were heartened by the resilience and determination of the people that we met and inspired to keep working towards a better future.
*Catch up on Tatev and Lilit’s road trip with part one and part two of the series.

Նախորդ հատվածում նկարագրվեց  երկար ճանապարհի սկիզբը՝ բազում էմոցիոնալ պահերով և անբացատրելի ապրումներով։ Ճանապարհը դեպի Սյունիք լի էր բացահայտումներով։ Վերջին պատերազմից հետո Սյունյանց լեռները յուրովի փոխել էին իրենց դիմագիծը։  Մերօրյա հերոսներին բացահայտելու համար երբեմն անհրաժեշտ է նայել մեր կողքին ապրող մարդկանց, նրանց առօրյային։ Ոսուցիչ-առաջնորդները ամեն մեկն իրենց տեղում և դերում կատարում են ամենօրյա հայրենանվեր ահռելի աշխատանքը։

ՃԱՄՓՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆ ԹԱՍԻԿ ԳՅՈՒՂ։

Ճանապարհում ենք երեխեքին, երեքս էլ ծանրացած ենք։ 

-Ռուբիկ, երեխեքը պատմում էին, որ համայնքից մարդկանց հիմնական մասը դուրս էր եկել էդ օրերին, դու ինչի՞ դուրս չեկար, չէիր վախենու՞մ։

-Վախենում էի, բայց քանի դեռ էստեղ որևէ բանով կարողանում էի պիտանի լինել, ո՞նց դուրս գայի (որևէ բանով պիտանի լինելն, իհարկե, շատ մեղմ է ասված)։ Ես իրենց ռազմագիտություն էլ եմ տալիս (Ռուբիկը քիմիայի ուսուցիչ է)։ Հաճախ ենք խոսել էս թեմաներից։ Ամեն ինչ սուտ կլիներ իրենց համար։ Ես եթե դուրս գայի, հետո ո՞նց էի երեխեքի աչքերի մեջ նայելու, ուրեմն պիտի էլ հետ չգայի։

-Ի՞նչը տարբեր կլիներ, եթե Աղիտուն հենց քո ծննդավայր գյուղը լիներ, ոչ թե դու տեղափոխված լինեիր էստեղ ժամանակավոր։

-Երկուսն էլ իմ հայրենիքն են։ Ես էստեղ լինելով իմ տանեցիների համար էլ եմ ավելի հանգիստ։ Իրենց համար էլ մնացի։

-Ի՞նչ է հայրենիքը քեզ համար։

-Հայրենիքը իմ պատիվն ա։

Լռում ենք։

-Բայց հասկանու՞մ էիր, որ ինչ-որ պահի կարող էր արդեն «ուշ լինել» ու եթե անգամ ուզենայիր դուրս գալ, այլևս չէիր կարողանա։

-Հա, իհարկե հասկանում էի…

Հիշեցի 11-ամյա Տաթևին, որ ասում էր, թե հաջորդ անգամ թույլ չի տալու ծնողներին պատերազմական իրավիճակում իրեն գյուղից դուրս հանել։ Օրինակ ծառայելը, իհարկե, սովորեցնելու լավագույն ճանապարհն է։ Ինչ լավն էին երեխեքը, չափից շատ ու ժամանակից շուտ հասունացած երեխեքը։ Պատերազմը թույլ չի տալիս երեխա մնալ։

-Էս հատվածում միշտ շփոթում եմ Ռուբիկ, վերևո՞վ էի գնում։

-Հա Տաթև ջան։ 

Ու ծիծաղելով պատմում եմ, թե ինչպես է Նատալին ամեն անգամ շփոթացրել՝ աջ ու ձախի տեղերը խառնելով Աղիտուից Թասիկ ճանապարհին։ Միշտ ճշտող հարց էի տալիս ձեռքի շարժումով՝ «է՞ս աջը, Նատալի»։ Շուտով կհասնենք Նատալիի մոտ, Սիսիանի շրջանի Թասիկ գյուղ։ Տարօրինակ անուն է, նախկին անունը՝ Թազագյուղ, «Թազաքենդ»-ի «հայկական» տարբերակը։ Գյուղը թասի մեջ կարծես լինի, դրանից էլ այդ անունն է ստացել։ Թասիկից հետո ևս երկու գյուղ է, ու Նախիջևանը։ 

Նատալին որոշակի պարբերականությամբ զանգում է, որ տեսնի՝ ինչ եղանք։ Կատակում է՝ «Խատիկոն եմ դարձել՝ մեռա ձեզ սպասելով»։ Պատմում եմ, մեքենայում լիաթոք ծիծաղում ենք՝ երևի նաև կուտակված էմոցիաները բաց թողնելով։ Աղիտուից Ռուբիկի հետ շարժվել ենք դեպի հաջորդ գյուղը՝ Թասիկ։ Ճանապարհը երկար չի, բայց փոսերն են երկար։ 

Արդեն մութ է, Ռուբիկը դժվարությամբ, բայց ճշգրիտ հիշում է Նատալիենց տան տեղը։ Դռան առաջ անհամբեր կանգնած է։ Ամուր գրկում ենք իրար՝ բոլորս ունենք դրա կարիքը։ Նատալին ապրում է տեղացի ընտանիքի հետ։ Ժպիտով և հյուրընկալ կերպով դիմավորում են մեզ՝ տարօրինակ ժամի հյուրերին, մենք էլ ներողություն ենք խնդրում ուշ այցի համար։ Տանտերը ուղղում է՝ 

-Նատալիի տուն եք եկել, ինքն էլ իմ աղջիկն ա, ինչ կա որ։

Արդեն պարզ է՝ սիրված է։ Տանտիրոջ աղջիկը համատեղությամբ նաև Նատալիի աշակերտուհին է։ Սկսում ենք կես կատակ հարցուփորձը։

-Իր գալուց հետո մեր կյանքը լրիվ փոխվել ա, մենք լրիվ ուրիշ մարդ ենք դարձել։

-Ի՞նչ նկատի ունես, ինչո՞վ է փոխվել։

-Դե ավելի հետաքրքիր ա դարձել կյանքը, դասերը, դասերից դուրս հետաքրքիր բաներ ենք անում, օրինակ ջերմոց ենք սարքել գյուղում։ 

-Բա դուք ինչպե՞ս եք փոխվել։ 

-Դարձել ենք ավելի համարձակ, էն ժամանակ չէինք խոսում, հիմա մտածում ենք՝ ինչ խնդիրներ կարանք լուծենք մեր գյուղում,- ոգևորված պատմում է Լիանան, մեկ էլ հոգոց հանում,-չեմ պատկերացնում՝ ինչ ենք անելու, որ Միսս Նատալին գնա։

Թասիկի դպրոցում երկու տասնյակից պակաս աշակերտներ են սովորում։ Սեպտեմբերյան սրացումները զգացել են նաև գյուղում։

-Ես քնած էի, պապան արթնացրեց, ասեց, որ չվախենամ, կրակում են, ու տարավ ինձ նկուղ։

-Բա ի՞նչ էիր մտածում, վախեցար՞։

-Հա, մտածում էի բա որ մեր գյուղը գրավեն։

-Գնացի՞ր գյուղից։

-Չէ, ուր գնայի, էս ա մեր տունը։ Հետո արդեն սովորեցի ձեներին, էլ չէի վախենում, մինչև անցավ։

Իսկ իրականում պատմելիս մինչև հիմա լարվում էր… 

Նատալին երկու աշակերտի հետ դուրս էր եկել համայնքից, երեխեքը մի քանի օր իրենց տանն էին մնացել, շրջել Երևանով, ցրվել։ Չի սիրում էդ մասին խոսել, բայց պատմում է համայնքում եղած օրերի մասին։

-Իրավիճակն էնպես էր, որ ամեն պահի պետք ա պատրաստ լինեիր կտրուկ զարգացումների, հրատապ որոշումների, որ ամենաբարդն ա՝ ինքնակարգավորման, քանի որ դու արդեն ոչ միան միայն քեզ համար, այլև աշակերտներիդ առաջ էիր պատասխանատու։ Ամենադժվարն էն էր, որ երեխեքը հարցեր էին տալիս, որոնց պատասխանը ես իրականում չունեի։ 

-Ի՞նչ հարցեր էին տալիս։

-Բա ի՞նչ կլինի Միսս Նատալի, պիտի գնա՞նք մեր գյուղից։

-Իսկ ի՞նչ էիք անում, որ երեխաները մի քիչ «կտրվեն» իրավիճակից։

-Դե խաղում էինք, քննարկումներ անում, բայց իրենք ամեն բան հասկանում էին։

Ծանր է խոսում արդեն։

-Իսկ ինչը՞ քեզ օգնեց հաղթահարել, քեզ համար էլ էր դժվար, չէ՞։

-Երեխեքը, ու էն, որ իրենք ինձ հավատում էին։ 

-Ո՞րն ա եղել ամենադժվար պահը, որ հաղթահարել ես։

-Փոքրերիցս մեկը մոտեցավ, ասեց «Միսս Նատալի, ես վախենում եմ, որ մեր հայրենիքը էլ չի լինի, կվերջանա, մենք չենք լինի»…ընդհատում է խոսքը, հուզվում, մի կերպ շարունակում, որ հարցնող աշակերտը Արցախից է վերաբնակեցվել գյուղում։ Ինքը այդ պահին ոչինչ չի կարողացել ասել։

-Երբ ամեն ինչ հանդարտվեց, դպրոցում դասերը վերսկսեցինք, մոտեցա էդ աշակերտին գրկեցի, ասացի տես, որ կանք, էստեղ ենք, մեր գյուղում ենք։ 

Ժպտում ենք՝ երեքս էլ արցունքոտված։

Թեյի, ինձ համար՝ սուրճի սեղանի շուրջ մի տեսակ հարազատական զրույցի ենք բռնվում գրեթե անծանոթ մարդկանց հետ։ Հյուրասիրում են իրենց այգու բարիքներից ու պատմում գյուղում իրենց առօրյայի մասին։ Գյուղի հնաբնակներից են, գյուղը լքելու միտք էլ չունեն՝ չնայած բոլոր դժվարություններին։

-Մնացեք մեր տանը, էլ էս գիշերով խի՞ եք ճամփա ընկնում, լիքը տեղ կա։

-Շնորհակալ ենք շատ սրտաբաց հյուրընկալության համար։ Առավոտյան մեկ այլ համայնք պիտի գնանք՝ Ծավ։ 

Դռան առաջ գիշերային անորակ, բայց երջանիկ ինքնանկար ենք անում ու նստում մեքենան։ Էստեղ ենք, կանք։ Դեռ երկուսուկես ժամ ունենք մինչև Կապան հասնելը։

Շարունակելի…

In November 2022, Leadership Development Manager Tatev Karapetyan and Alumni-Ambassador Lilit Petrossian set out on a road trip to visit three Teach For Armenia school communities in the Syunik region of southern Armenia. In a series of three blogs, Tatev captures the thoughts and feelings of people in Syunik’s borderline communities.

Their trip took place in the aftermath of Azerbaijan’s attack on Armenia’s eastern border from September 13-14th. At least 23 localities in the Gegharkunik, Vayots Dzor, and Syunik regions of Armenia were hit by Azerbaijani missiles and shelling. As a result, nearly 200 Armenian service members were killed and 7,600 civilians displaced. These were the worst hostilities between Armenia and Azerbaijan since the 44-day Artsakh war in 2020.

After Aghitu village, Tasik village was the second stop on Tatev and Lilit’s road trip.

THE TRIP TO TASIK VILLAGE

Natalie Kochunts is a 7th generation Teach For Armenia Teacher-Leader in Tasik village. Tasik is located in the Syunik region near the Azerbaijani exclave of Nakhichevan. The village is named tas, or bowl in Armenian, because of its shape. Less than two dozen students are enrolled at Tasik Secondary School. 

When Lilit and I arrived in Tasik village, we were greeted by Miss Natalie and her host family, which includes one of her students. We talked about daily life in the village and feasted on fruits from their garden. “When Miss Natalie moved here, our lives changed completely,” explained her student. “Classes became more interesting, we became braver, and started to think about the challenges in our village as opportunities. We worked together to build a greenhouse.”

Of course, the September attacks were on all of our minds. “I was asleep and my father came to wake me up,” shared her student. “He told me that there was shooting, but not to be afraid. We hid in our basement.” Natalie recounted the pressure of acting in an emergency and being asked many questions that she could not answer. Her students asked: “Will we have to leave our village? And, will our village continue to exist?” Once the hostilities ended and school reconvened, she hugged her students and said, “Look, we are here, we are in our village,” with tears in her eyes. 

Around the table, older residents of Tasik were adamant that they would never leave their homes. They also insisted that Lilit and I stay longer and spend the night. We politely declined and gathered for a selfie, before continuing south to Kapan.

*Catch up on Tatev and Lilit’s road trip with part one of the series. 

2022 թվականի նոյեմբերին Առաջնորդության զարգացման ղեկավար Տաթև Կարապետյանը և շրջանավարտ-դեսպան Լիլիթ Պետրոսյանը մեկնեցին ճամփորդության՝ այցելելու Սյունիքի մարզի «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» երեք դպրոցական համայնքներ: Երեք բլոգներից բաղկացած շարքում Տաթևը ներկայացնում է Սյունիքի սահմանամերձ համայնքների մարդկանց մտքերն ու զգացմունքները:

Նրանց շրջագայությունը տեղի է ունեցել սեպտեմբերի 13-14-ը Հայաստանի արևելյան սահմանի վրա Ադրբեջանի հարձակման հետևանքով տուժած համայնքներում։ Հայաստանի Գեղարքունիքի, Վայոց Ձորի և Սյունիքի մարզերի առնվազն 23 բնակավայր խոցվել է ադրբեջանական հրթիռակոծության հետևանքով։ Արդյունքում սպանվել է մոտ 200 հայ զինծառայող, իսկ 7600 խաղաղ բնակիչ՝ տեղահանվել։ Սրանք Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ամենասարսափելի ռազմական գործողություններն էին 2020 թվականի Արցախյան 44-օրյա պատերազմից հետո։

Աղիտու գյուղը Տաթևի և Լիլիթի ճանապարհի առաջին կանգառն էր։

ԱՂԻՏՈՒ ԳՅՈՒՂԸ ՏԱԹԵՒԻ ԵՒ ԼԻԼԻԹԻ ԵՐԿԱՐ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԱՆԳԱՌՆ ԷՐ։

Երկար ճանապարհ ունենք։ Մի բաժակ սուրճը հաստատ չի խանգարի։ Կանգնում ենք։ Սուրճի շուրջ լռում ենք, ճանապարհին էլ հաճախ լռում էինք. էնքան բան կար խոսելու, որ լավ է լռեինք։ Հասել ենք Վայք, առաջին գյուղի ճանապարհը կարելի է ասել կիսել ենք։
-Ոնց հասկացա ուշանում ենք, զանգեմ զգուշացնեմ, - բարձրաձայն մտածում եմ ու կիսվում գործընկերուհուս հետ։
-Ռուբիկ ջան, ողջույն, ո՞նց ես։ Չես հավատա, բայց Վայքում խցանման մեջ ենք, կարծես մեքենա է շուռ եկել, աչքիս դեռ մի երկու ժամ կկանգնենք, ասեցի զգուշացնեմ։ Երեխեքը թող գնան, հաց ուտեն, գան, որ չսովածանան։
-Լավ Տաթև ջան, Զանգերն անցնեք, ասա։ Հանգիստ եկեք, էստեղ ենք։
«Էստեղ ենք», սիրտ ջերմացնող է լսել դա էս օրերին, երբ «էստեղ» էնքան էլ անվտանգ չէ, մեղմ ասած, ու շատերը «էստեղ չեն»։ Բայց կանք, մենք ենք, էստեղ ենք։ 

-Անհամբեր սպասում են, գիտեմ, - շրջվում եմ գործընկերուհուս՝ Լիլիթին, ում հետ առաջին անգամ ենք էսքան երկար ճանապարհ գնում։ Դեռ չի էլ հասցրել «փորձել ինձ» որպես վարորդ, ու միանգամից գնում ենք Կապան. համարձակ է, ինչ խոսք։ Ճանապարհը հետաքրքիր փորձություն է։
Թեքվում եմ Նորավանի ճանապարհով, մտքումս անընդհատ պտտվում է էն լուրը, որ գյուղում «հրադադարի ժամանակ» 32-ամյա քաղաքացիական անձ էր զոհվել։ Հետո հիշում եմ Ռուբիկի «էստեղ ենք»-ը։ Պատերազմի հետքերը տեղ-տեղ ճանապարհի ու դաշտերի դիմագիծը փոխել են։ Խցանման մեջ խստորեն հերթ պահելու տիպիկ հայկական վարքի «շնորհիվ» մենք դասերից հետո հասանք միայն, երեխեքն արդեն գնացել էին տուն։ Դպրոցի մոտ մեզ դիմավորեց Վազգենը։ Հետաքրքրված աչքերով մոտեցավ մեքենային ու միանգամից խոսակցության մեջ մտավ, էնքան տարվեցինք, մոռացանք Ռուբիկին զգուշացնել, որ հասել ենք Աղիտու։ Հոսպիտալի դիմաց ենք։ Հոսպիտալը դպրոցի դիմաց է։ Առաջ, երբ դպրոցն ավելի քանի 800 աշակերտ ուներ, հենց հոսպիտալի շենքն է եղել դպրոցի շենքը, հետո դպրոցը տեղափոխվել է դիմացի ավելի փոքր շինություն՝ ներկայումս 40-ից պակաս աշակերտներով, իսկ դպրոցի նախկին շենքը սկսել է ծառայել որպես զինվորական հոսպիտալ։ Միակն է էս տարածքում։

-Բա չծանոթացանք է Վազգեն, ես Տաթևն եմ։ Դու որտեղից ե՞ս, էստե՞ղ ես ծնվել (դեմքն ինձ անծանոթ է)։ 
-Ստե՞ղ, երանի չէր։ 
-Բա որտե՞ղից ես։
-Մեր գյուղից։
-Ձեր գյուղը ո՞րն ա։
-Ղարաբաղը:
-Ամբողջ Ղարաբա՞ղը,- ծիծաղում ենք։
-Երիցվանք, Քաշաթաղի շրջան։ 

Շունչս ծանրանում է, փորձում եմ թաքցնել։
-Բա ո՞նց ա, որ տեղափոխվել ես Աղիտու։ Ինչի՞ ես էստեղ եկել քո գյուղից։
-Ի, չգիտե՞ք որ կռիվ ա եղել։
-Բա հիմա ձեր գյուղը ուր ա՞։
-Թուրքերի ձեռքում ա։
-Բա ի՞նչ պիտի անենք։
-Ա դե կգնանք, կասենք մեր գյուղը կտան մեզ, ինչ էլ քանդել են, կսարքեն, դուրս կգան։
-Էդ ե՞րբ կլինի։
-Երանի չէր իմանայի։
-Ու՞մ հետ ես տեղափոխվել էստեղ։
-Պապաս, ըը- փորձում է թվարկել,- երկու ընտանիք ոփշմ։
-Էստե՞ղ եք մնալու, թե՞ տեղափոխվելու եք նորից։
-Չեմ իմանում։
-Ուզու՞մ ես էստեղ մնալ։
-Չէ։
-Բա ե՞րբ կգնաս քո գյուղ։
-Էդ էլ չեմ իմանում։
-Իսկ դու ի՞նչ կարող ես անել դրա համար։
-Դե չե՞մ մեծանալու,- ավազակաբար ժպտում է։

Խոսակցության ընթացքում Ռուբիկն ու երեխեքը աստիճանաբար հավաքվեցին մեր շուրջը։ Գյուղի հուշարձանի դիմաց ենք։ Երեխեքը իրար հերթ չտալով կիսալեգենդ պատմություններ են պատմում հուշարձանի մասին։ Քիչ բան է հայտնի, միայն, որ նվիրված է ինչ-որ հաղթանակի։
-Երեխեք, եթե դուք կառուցած լինեիք ո՞ր հաղթանակին կնվիրեիք։
-Արցախի։
-Մայիսյան։
-Նոր հաղթանակի,- հնչում են երեխեքի տարբերակները։ 

Հենց խոսում ենք վերջին օրերից, երեխեքի դեմքը խոժոռվում է։ 
-Հաջորդ անգամ չեմ թողնելու ինձ տանեն գյուղից,- Բողոքում է Տաթևը, ես չէ, մի ուրիշ Տաթև, խորը աչքերով, հասուն հայացքով, բայց ընդամենը 11 տարեկան։
-Էստեղ գյուղում ձեզ ապահով ե՞ք զգում։
-Հա, էս իմ տունն ա, ես իմ տան մեջ չեմ վախենում ոչ մի բանից,- վստահ ասում է Դավիթը։
-Երեխեք, բա ի՞նչ անենք, որ պատերազմ չլինի։
-Լավ սովորենք։
-Միասնական լինենք։
-Երկրին պիտանի մարդ դառնանք, կարենանք հարց լուծենք,- Վալերիի,  նելլիի ու Դավիթի խաղաղության բանաձևն է։
-Ի՞նչ ա պատերազմը։
-Մարդիկ զոհվում են, ոչ մի լավ բանի չի բերում,- Դավիթը կիսվում է։ Օլգան ուզում է պատասխանել, աչքերը լցվում են, լռում է։
-Երեխեք եկեք մեզ ձեր գյուղը ցույց տվեք։ Ի՞նչ հետաքրքիր բաներ կան գյուղում տեսնելու,-փորձում եմ փոխել ծանրացած մթնոլորտը։
-Պուշկեքը։
-Հյուրատունը։
-Քարանձավը։

Հնչում են տարբերակները։ Բոլորն ընդունում ենք։ Քայլում ենք գյուղում, որի տեսարժան վայրերի ցանկում դեպքերի բերումով ավելացել են «պուշկաները»։

Երեխեքն իրենց սիրելի գյուղի մասին խոսելիս մեկ-մեկ գյուղի թուրքական անվանումն են օգտագործում, հետո նայում Ռուբիկի դեմքին ու արագ ուղղում սխալը։
-Երեխեք, սիրու՞մ եք ձեր գյուղը։ Բոլորը միաբերան՝ հա։ -Իսկ ի՞նչ եք անում, ինչպե՞ս եք էդ սերը դրսևորում։
-Օրինակ աղբ չենք թափում, ընկեր Գևորգյանի հետ (նույն ինքը՝ Ռուբիկը) մեր հուշարձանի տարածքն ենք մաքրել։

Մի քիչ էլ առաջանում ենք, աղբ է թափված ճանապարհի մի անկյունում։ Շրջվում եմ երեխեքին՝
-Բա ասում էիք աղբ չենք թափում։
-Էդ զինվորներն են, իրենց կարելի ա։
Ճաշի թիթեղյա տարաներ են, հավանաբար իրոք զինվորներն են թողել։ Խոստանում են մաքրել։

Միացավ մեզ ամենապստիկը։
-Մարատ, բա որ մեծանաս ի՞նչ ես անելու գյուղում։
-Մինչև ես մեծանամ, մեր գյուղը չի լինի։

Պապանձվում եմ պատասխանից։ Միանգամից ուզում եմ հակադարձել, հիշում եմ Վազգենին Երիցվանքից, ում գյուղը հիմա «չկա»։ Հասկանում եմ՝  ինչու է Մարատը էդպես մտածում։ Դժվարանում եմ հակադարձել. վախենում եմ որևէ բան խոստանալ։ Հետո հիշում եմ, որ «էստեղ ենք»։ Գրկում եմ ձագին, ցածրաձայն ասում, որ «գյուղը անպայման լինելու է»։ Այնպես եմ ասում, որ միայն ես ու ինքը լսենք։ Հետո գյուղում հանդիպում ենք զինվորների, ու ես ավելի վստահ եմ ինձ զգում «խոստմանս» մեջ։

Արդեն մթնում է։ Հրաժեշտ ենք տալիս։
-Շուշուտ եկեք հա՞ մեզ մոտ։

Գրկում են երեխեքը, որ «էստեղ են», կան, որ մենք լինենք։

Շարունակելի…

In November 2022, Leadership Development Manager Tatev Karapetyan and Alumni-Ambassador Lilit Petrossian set out on a road trip to visit three Teach For Armenia school communities in the Syunik region of southern Armenia. In a series of three blogs, Tatev captures the thoughts and feelings of people in Syunik’s borderline communities.
Their trip took place in the aftermath of Azerbaijan’s attack on Armenia’s eastern border from September 13-14th. At least 23 localities in the Gegharkunik, Vayots Dzor, and Syunik regions of Armenia were hit by Azerbaijani missiles and shelling. As a result, nearly 200 Armenian service members were killed and 7,600 civilians displaced. These were the worst hostilities between Armenia and Azerbaijan since the 44-day Artsakh war in 2020.

Aghitu village was the first stop on Tatev and Lilit’s road trip.

AGHITU VILLAGE

The drive from Yerevan to Aghitu village in the Syunik region is about four hours. As a Leadership Development Manager, I support Teach For Armenia Teacher-Leaders in our southern region with coaching and site visits. This time, I was accompanied by Lilit. Both of our hearts were heavy in the aftermath of Azerbaijan’s attacks on Armenian border communities. As I turned onto the Noravan highway, we saw remnants of the recent shelling and our minds drifted to news of a 32-year old civilian killed in the hostilities. Along the way, Teach For Armenia Teacher-Leader Rubik Gevorgyan called to check on us. He is in the second year of our Teacher Leadership Program and teaches chemistry and military studies. “Take your time and drive safely. We are waiting for you here,” said Rubik. It was comforting to hear those words when here is no longer safe and many people are no longer here.

Aghitu Secondary School is situated in front of the village hospital. When the village had over 800 students, the large hospital building was actually a school. As the number of students shrunk to 40, the school was repurposed as a military hospital and a new, smaller building was designated as the village school.  When we arrived, we were greeted by Ruben and a group of students who were eager to give us a tour. They showed us the village’s victory memorial, guesthouse, and cave. They also took us to a part of the village that was damaged in September’s attack. Among the students was Vazgen, a displaced student from Yeritsvank village in Artsakh. His home village was seized by Azerbaijan in 2020. “My home no longer exists,” he said. 

Lilit, Ruben, and I engaged the students in conversation. We discussed the importance of caring for the environment and the prospect of regional peace. “How can we prevent another war?” I asked the group. “By being united, studying well, and becoming people who can solve problems,” they answered. Another student named Olga also wanted to share, but her eyes filled up with tears and she remained silent. 

During the September attack, many students and their families fled the village for safety. Rubik stayed behind. “I was afraid, but as long as I am fit for something here, how could I leave? I talk about these situations with my students all the time. If I left, I couldn’t face them. I consider Aghitu my homeland, too,” he said. 

Before saying goodbye to the group, I asked them about their vision for the future. “By the time I grow up, our village won’t exist,” answered 13-year-old Marat. His answer echoed Vazgen’s earlier comment about Artsakh. Despite the tremendous challenges we face, I drew on my reservoir of hope, hugged Marat, and said, "the village will definitely be here." 

---

Դեկտեմբերի 12-ից Ադրբեջանը երկկողմ ուղղությամբ արգելափակել է Արցախը Հայաստանի և արտաքին աշխարհի հետ կապող միակ ճանապարհը, ինչի հետևանքով 120.000 մարդ հայտնվել է մեկուսացման մեջ։ Արցախ Հանրապետություն չեն մատակարարվում սնունդ, դեղորայք և առաջին անհրաժեշտության իրեր։ 

Շրջափակման պատճառով խախտվում են Արցախի ժողովրդի միջազգայնորեն երաշխավորված հիմնարար իրավունքները։ Լրջորեն վտանգված են մարդկանց կյանքը և անվտանգությունը, նրանք զրկված են  ազատ տեղաշարժի, պատշաճ բուժօգնություն ստանալու և այլ իրավունքներից, չի իրականացվում տրանսպորտային միջոցների, այդ թվում՝ շտապօգնության մեքենաների տեղաշարժ, արգելափակված է կենսական անհրաժեշտության ապրանքների մատակարարումը։ Այս իրավիճակի տևական շարունակականությունը արդեն իսկ անխուսափելիորեն հանգեցրել է հումանիտար ճգնաժամի, որի հետևանքը մարդկային նոր կորուստներն են, նոր պատերազմն ու տարածաշրջանում լարվածության աճը։ 

Ադրբեջանական կողմն այս և պարբերաբար իրականացվող այլ գործողություններով կոպտորեն խախտում է իր իսկ կողմից վավերացված ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը, որով սահմանվում է նաև յուրաքանչյուր անհատի կրթություն ստանալու իրավունքը։  Փաստացի, պարբերաբար խաթարվում է 30.000 երեխայի կրթության իրավունքը, որը երաշխավորված է նաև ՄԱԿ-ի Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիայով։ Արցախն արտաքին աշխարհի հետ կապող միակ ճանապարհի արգելափակման արդյունքում մի շարք հայաստանյան և միջազգային կրթական կազմակերպություններ չեն կարողանում պատշաճ ձևով կատարել իրենց աշխատանքները։ Վերջիններիս բազմաթիվ աշխատակիցներ կա՛մ չեն կարողանում վերադառնալ իրենց համայնքներ, կա՛մ գտնվում են շրջափակման մեջ՝ հենց Արցախում։

Ընդ որում, Արցախն ամբողջական շրջափակման մեջ է. չկա որևէ տեսակի հաղորդակցություն՝ ցամաքային կամ օդային:

Այս ամենի հետ միասին, պետք է հաշվի առնել նաև, որ ճանապարհն արգելափակելուն զուգահեռ, Ադրբեջանը ձեռնարկում է այնպիսի քայլեր, որոնք ուղղված են լրացուցիչ զրկանքներ պատճառելուն և 120,000-ից ավելի մարդկանց բնականոն կյանքը անհնարին դարձնելուն: Խոսքը վերաբերում է ձմռան ամիսներին պարբերաբար գազի մատակարարումն Արցախ դիտավորությամբ դադարեցնելուն, որի պատճառով տասնյակ հազարավոր երեխաներ մի քանի օր բացարձակ զրկվել էին ջեռուցումից, տաք ջրից, անհրաժեշտ սննդամթերքից, ինչպես նաև դադարեցվել էր բոլոր կրթական հաստատությունների աշխատանքը: Ադրբեջանական կողմը չի խորշում կիրառել իր ունեցած ողջ գործիքակազմը՝ սահմանային գյուղերի դպրոցների դասընթացները խափանելուց մինչև քաղաքացիների կյանքը վտանգող գործողություններ։ Մանկապարտեզներում, դպրոցներում և համալսարաններում  դասերի հաճախակի ընդհատումները խոչընդոտում են միջազգայնորեն երաշխավորված որակյալ կրթության ու անվտանգ կրթական միջավայրի ապահովումը։ 

Ներքոստորագրյալ կազմակերպությունները խստորեն դատապարտում են Ադրբեջանի իշխանությունների հակամարդասիրական և անմարդկային այս տևական քաղաքականությունը, որն ունի էթնիկ խտրականության հիմքեր՝ ազգությամբ հայերի նկատմամբ (Արմենոֆոբիա) և խախտում է  ՄԱԿ-ի Կրթության բնագավառում խտրականության դեմ կոնվենցիան։

Շրջափակման ամեն հաջորդ օրն էլ ավելի է բարդացնում իրավիճակն արցախահայության համար և ևս մեկ քայլով խորացնում մարդասիրական աղետը։ Միջազգային կազմակերպությունները և օտարերկրյա դիվանագիտական առաքելությունները պետք է գործեն առավել ակտիվ՝ իրենց միջազգային պատասխանատվությանը համապատասխան, և կանխեն խտրական վերաբերմունքը։ Այլևս ակնհայտ է, որ միայն միանշանակ և հասցեական քննադատությունը, պատասխանատվության միջոցներն ու գործողությունները կարող են երաշխավորել Արցախում բնակվող 30,000 երեխաների կյանքն ու անվտանգությունը, նրանց կրթության իրավունքը։ Անպատժելիությունը միայն խրախուսում է իրավունքների առավել կոպիտ ոտնահարումներն ու հանցանքները խաղաղ բնակչության նկատմամբ: Քաղաքակիրթ աշխարհը չպետք է հանդուրժի մարդու հիմնարար իրավունքների նմանօրինակ խախտումները։ 

Այս համատեքստում կրթության և գիտության ոլորտի մի շարք կազմակերպությունների կողմից ձևավորված խումբը, պարբերաբար բախվելով Արցախի հայ աշակերտների կրթության շարունակականության պահպանման և հասանելիության ապահովման  դեմ ադրբեջանական գործողություններին, միջազգային կառույցներից ու օտարերկրյա դիվանագիտական առաքելություններից պահանջում է իրենց մանդատի շրջանակներում վերականգնել Արցախի երեխաների կրթության իրավունքը, ապահովել անվտանգ կրթական միջավայր և կանխել խտրական վերաբերմունքը։ Ստեղծված իրավիճակում անհրաժեշտ է հրատապ կերպով վերականգնել Արցախը Հայաստանին կապող ցամաքային միակ ճանապարհով անվտանգ հաղորդակցությունը, որ գործել է մինչև 2022թ. դեկտեմբերի 12-ին Ադրբեջանի կողմից ճանապարհի արգելափակումը: Որպես լրացուցիչ միջոց՝ անհրաժեշտ է ապահովել օդային մարդասիրական հաղորդակցություն այն դեպքերի համար, երբ այդ ճանապարհի օգտագործումն անհրաժեշտ է հրատապ մարդասիրական նպատակներով: 

Այս պահանջների կյանքի կոչման համար պատրաստ ենք աջակցել և մեր ունեցած փորձով կիսվել կարճաժամկետ և երկարաժամկետ գործողությունների ծրագրի մշակման համար։ 

Հարգանքով՝

• «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» կրթական հիմնադրամ

• «Առաջատար տեխնոլոգիաների ձեռնարկությունների միություն» ՀԿ 

• Թումո ստեղծարար տեխնոլոգիաների կենտրոն

• «Այբ» կրթական հիմնադրամ

• Հայ Կրթական Հիմնարկություն

• Հայ բարեգործական ընդհանուր միություն (ՀԲԸՄ)

• «Հայաստանի մանուկներ» բարեգործական հիմնադրամ 

• «Շիրակացու ճեմարան» միջազգային գիտակրթական համալիր» ՓԲԸ

• ««ռեԱրմենիա» համագործակցության հարթակ»

• Ամերիկայի Հայ Ավետարանչական ընկերակցության (AMAA) Հայաստանի մասնաճյուղ 

• «ԿԱԶԱ» շվեյցարական մարդասիրական հիմնադրամ

• Հայաստանի գիտության և տեխնոլոգիաների հիմնադրամ (FAST)

• «Ես» կրթական հիմնադրամ

• «Մեկ ձայն» անկախ դպրոցների հայկական ասոցիացիա ՀԿ 

• «Հայաստանի տեխնոլոգիական ապագա» նախաձեռնություն

• Արդյունավետ Կառավարություն Հիմնադրամ   

---

Since December 12th, 2022, Azerbaijan has blocked the Goris-Stepanakert road, which is the only road connecting Artsakh to Armenia. As a result, 120,000 people have been isolated from the rest of the world. Due to the blockade, essential supplies such as food, medicine, and other necessities have been unable to reach the Artsakh Republic for the past weeks. Currently, Artsakh has no means of communication available by land or air. 

The blockade is having severe consequences on the well-being of people who live in Artsakh, violating their internationally guaranteed rights and threatening their lives and safety. People in Artsakh have been unable to receive proper medical care and have been deprived of the ability to move freely between Artsakh and the internationally recognized borders of Armenia. The restriction of movement has been exacerbated by the denied access to emergency vehicles and other modes of vital transportation. The continuation of the blockade is causing a humanitarian crisis, including the loss of life and the potential for further conflict and increased tension in the region.

With this and other regular actions, the Azerbaijani side grossly violates the UN Universal Declaration of Human Rights, which defines the right of every individual to receive an education. These actions have had a detrimental effect on the right to education of around 30,000 children, guaranteed by the UN Convention on the Rights of the Child. The blocking of the Goris-Stepanakert road has hindered the ability of Armenian and international educational organizations to operate properly. Many of their employees are unable to return to their communities or are under siege in Artsakh. 

In addition to blocking the road, Azerbaijan has taken actions designed to make life impossible for the 120,000 people in Artsakh. This includes the deliberate suspension of Artsakh’s gas supply in winter conditions, which left tens of thousands of children without heating and hot water for several days. As a result, most educational institutions closed. Frequent interruptions of classes in kindergartens, schools, and universities hinder students from learning and doing so in a safe environment, as guaranteed by international standards. 

The blockade of Artsakh is creating a humanitarian crisis for the residents of Artsakh. The undersigned organizations strongly condemn the prolonged and inhumane policies of the Azerbaijani authorities, motivated by ethnic discrimination and hatred of Armenians, thereby violating the UN Convention against Discrimination in Education. International organizations and foreign diplomatic missions are responsible for acting decisively and preventing discriminatory treatment. It is clear that only strong and targeted criticism and action can ensure the safety, well-being, and right to education of the 30,000 children living in Artsakh. Allowing these human rights violations to continue with total impunity only encourages further crimes and atrocities against civilians. The international community cannot stand by and tolerate such human rights violations.

A group of organizations working in the field of education and science call on international actors, institutions, and foreign diplomatic missions to fulfill their responsibilities and take strong and targeted action to restore the right to education for the children of Artsakh, ensure a safe, educational environment and prevent discrimination against the entire population. It is essential to promptly reestablish safe communication via Goris-Stepanakert highway, which is the only land route connecting Artsakh to Armenia. As an additional measure, it is necessary to provide air transportation in cases where the use of this route is necessary for urgent humanitarian purposes. 

We stand ready to support and share our experience in developing short-term and long-term action plans to implement these measures. 

Sincerely, 
Undersigned: 

• Teach For Armenia

• Union of Advanced Technology Enterprises

• TUMO Center for Creative Technologies

• Ayb Educational Foundation

• Armenian Educational Foundation

• Armenian General Benevolent Union (AGBU)

• Children of Armenia Charitable Fund

• “Shirakatsy Lyceum” International Scientific-Educational Complex” CJSC

• reArmenia Collaboration Platform

• Armenian Missionary Association of America (AMAA) Armenia

• KASA Swiss Humanitarian Foundation

• Foundation for Armenian Science and Technology (FAST)

• "I" education fund

• “Armenia’s Technology Future” Initiative

• "One Voice" Armenian Association of Independent Schools

• Effective Government Foundation

On October 24th, Armenia's Promise Forum took place at the UCLA Meyer and Renee Luskin Conference Center in Los Angeles, California! Hosted by Teach For Armenia, the UCLA School of Education and Information Studies, and the Promise Armenian Institute, the day-long conference explored the question, "How can we prepare students in Armenia and Artsakh to shape the nation's future?"

The conference gathered stakeholders in education to crystallize a promise to students — delivering on an education that prepares them to tackle local and global challenges. Participants include the TUMO Center for Creative Technologies, Children of Armenia Fund (COAF), Hidden Road Initiative, UWC Dilijan, Armenian Educational Foundation, AGBU Armenian Virtual College, Teach For All, Yerevan State University, the Armenian Ministry of Education, Science, Culture and Sports. During the forum, our most important stakeholders — students and teachers from Armenia and Artsakh — shared their experiences living, studying, and working in rural communities at what is a very difficult time for Armenia and Artsakh. Currently, our school communities are facing challenges posed by educational inequity and war along the border with Azerbaijan.
_________________

 I am here to tell you that education is one of the most important things that you need to continue supporting, especially today, as Armenia goes through these challenging times. The reason why Teach For Armenia is able to work across these regions, reach so many students, and create response efforts when times are difficult — whether it’s war or a pandemic, and now war again — is because of our generous supporters who believe in this mission. They have continuously stood by us as we build a movement for educational equity. 

Larisa Hovannisian
Founder and CEO of Teach For Armenia
 

 We have moved from knowledge-based educational standards and curriculum to a competency-based approach. This shift stresses the importance of providing not only knowledge — but also skills, values, and attitudes that will make school graduates active citizens of our nation. I'd also like to emphasize the importance of project-based learning, which is becoming mandatory. Through project-based learning, we will motivate students to not only learn about specific problems — doing research and presenting the results — but also to analyze the issues in their communities, propose solutions, and to do this through teamwork. 

Zhanna Andreasyan
Minister of Education,
Science, Culture and Sports of Armenia
 

 I’ve learned that leadership is not about controlling people. Instead, it’s about what you represent — your ideas, your worldview, and how you want to contribute to other people’s lives. It’s about how you take charge and the responsibility to make your vision come true. And finally, I understand the function of leadership as producing more leaders and not more followers. 

Lucha Papikyan
Teach For Armenia student and member
of the Teach For All Student Leader Advisory Council
 

When I shared my dream about school transformation with my colleagues, students, their parents, it became our collective vision. And now, thanks to collaborative learning, we are all focusing our efforts on making this vision a reality — step by step. One day, we are going to look back and see tremendous progress. 

Ani Khachatryan
Teach For Armenia Instructional-Leader
 

 At Teach For All, we asked ourselves, 25 years from now what do we want to accomplish together? We came together around a vision where we would have whole communities showing what is possible in every part of the world — showing that all kids can have the education, support, and opportunities to shape a better future for themselves and all of us. I am just sure that Teach For Armenia is going to produce not one, but several whole communities in collaboration with everyone else. Thanks to the collective energy represented by this forum, and way beyond this room, I am looking forward to the journey ahead, learning with you and alongside you, and inspiring the whole world to follow in your footsteps. 

Wendy Kopp
Founder and CEO of Teach For All
 

 Our promise is to make sure that we fan out across the nation and to create thousands of bright spots where we are demonstrating that you can achieve change in rural Armenia through education. 

Ruiz Clark
Deputy CEO of Teach For Armenia

_________________
 

Through Armenia's Promise Forum, we have learned that it is only through collective leadership that our students can shape a better future for Armenia, Artsakh, and us all. Join us in making a promise to the students of Armenia and Artsakh — that we will deliver on an education that prepares them to lead in a rapidly changing world. Donate to Teach For Armenia today: