Վազգենաշեն
Առաջին աշխատանքային օրն է խանութում։ Ես՝ բանասիրության ֆակուլտետի մի միամիտ շրջանավարտ (միամիտ, որովհետև կարծում էի, թե համալսարանում լավ սովորած լինելն ու նվիրումը հենց այնպես դպրոցի դռներ պետք է բացեին իմ առջև), ես՝ միաժամանակ մի երազկոտ աղջիկ, ով, բախվելով իրականությանը, հուսահատ գնացել է խանութ, որտեղ նախքան աշխատանքի անցնելն ու անցնելու վայրկյանից էլ՝ փնթփնթում էի քթիս տակ՝ ինձ համարելով տվյալ աշխատանքին անհամապատասխան, իմը չգտած։
Անվերջ բողոքների ու կռիվների մեջ էի, երբ չանցած կես ժամ՝ զանգ եմ ստանում, թե այսինչ գյուղում Հայոց լեզվի ուսուցչի թափուր հաստիք կա։ Ժամաքանակն այնքան էր, որ կկարողանայի համատեղել մագիստրատուրայի հետ՝ պահելով անվճար ուսուցումը։ Իմ պատասխանը՝ գալիս եմ՝ առանց իմանալու, թե որ գյուղն է, ինչպես եմ գնալու աշխատանքի, արդյո՞ք մնալու տեղ կունենամ և այլն․․․ Այդ պահին ոչնչի մասին չէի մտածում, որովհետև ես գնում էի մանկությանս երազանքն իրագործելու։ Կես ժամ տևած աշխատանքիս աղմկոտ շեշտով հաջողություն ասացի, հրաժեշտ տվեցի նոր և կեսժամանոց գործընկերներս ու թռվռալով դուրս եկա, չգիտեմ՝ դեպի ուր։
Իմ փնթփնթոցները հասել էին Աստծուն։
Այդ օրը մի կերպ հասա գյուղ՝ Աշան, ծնողներիս հետ խոսեցի, և նրանց հավանությունը չստանալով՝ ավելի հաստատակամ դարձա որոշմանս մեջ։
Գյուղը, որ պետք է հավերժ դաջվեր իմ սրտում, ԱՀ Մարտունու շրջանի Վազգենաշենն էր՝ Ակնայի(Աղդամ) հարևանությամբ։ 1992-ին ազատագրվելուց հետո 2000-ականներին վերաբնակեցվել էր տարբեր բարբառներ, ավանդույթներ կրող հայերով, և դրանով կարծես մշակութային խճանկար լիներ։
Հաջորդ օրն իսկ գնացի Վազգենաշեն, որի մասին մինչ այդ որևէ մեկից դրական ոչինչ չէի լսել։ Ջերմ դիմավորեցին ու ․․․ հաջորդ օրվանից աշխատանքի էի։ Շշմել էի։ Այդքան շո՞ւտ։ Բա ինչպե՞ս պիտի առավոտները հասնեմ դպրոց։ Բա՞․․․, բա՞․․․, բա՞․․․ Հերթով բախվում էի այն բոլոր հարցերին, որոնց մասին նախապես չէի մտածել։ Ու լավ է, որ չէի մտածել։
Գյուղում կիսավեր տուն կար։ Ինչպես գյուղում էին ասում, տունը կրիմինալ թաղամասում էր՝ շրջապատված դատվածություն ունեցող հարևաններով։ Այնտեղ 2 ամիս պետք է կիսաքուն լուսացնեի գիշերները, մինչ մի օր զանգ կստանայի գյուղապետից, որ պետք է ազատեմ տունը, որովհետև այլ տեղից մարդիկ են գալիս գյուղում աշխատելու, և ապրելու են այդտեղ։ Հարազատներիս կողմից հերթական անգամ քննարկման դրվեց իմ՝ աշխատանքից դուրս գալու հարցը։ Եղբայրներս չէին կարող ապահովել իմ ամենօրյա գնալ-գալը, գյուղում էլ մնալու տեղ չունեի։ Բայց այդքան հեշտությամբ ոնց կարելի էր հետ կանգնել երազանքից։
Հերթական անգամ օգնության հասավ Բարձրյալը․ ուսուցիչներից մեկն առաջարկեց ապրել իրենց տանը։ Առանց երկմտելու համաձայնեցի, ինչքան էլ իմ էությանը հակառակ լիներ որևէ մեկի «ձեռքի տակ ապրելը»։
3 տարի ապրեցի, աշխատեցի Վազգենաշենում։ Այնքան էի կապվել գյուղին, մարդկանց, որ ինձ գյուղացիներին հավասար վազգենաշենցի էի զգում։
2020։
Հանձնվեց Վազգենաշենը։
Վազգենաշենում մնաց երազկոտ մեկը, ով մատյանը ձեռքին թռվռալով դասարան էր մտնում, ով աշակերտներից շատ էր սպասում դասամիջոցի զանգին, որ արագ իջնի բակ ու աշակերտների հետ վոլեյբոլ խաղա (հաճախ՝ գրազով)։ Մնաց մեկը, ով հաճախ այնքան ինքնամոռաց էր աշխատում, որ չէին նկատում կենդանի գոյությունը և փակում էին դպրոցի դուռը՝ թողնելով մենակ։ Եվ եթե այդ մեկը մանկությունից քարշ տված և հասուն տարիք բերած վախը չունենար (վախ մահացած մարդկանց հոգիներից), հաստատապես կգիշերեր դպրոցում։ Այդ մեկն իրեն գտել էր սարերում, անտառներում՝ կա՛մ խարույկահանդեսի համար ցախ հավաքելիս, կա՛մ ուրցով թեյը ձեռքին խարույկի մոտ նստած՝ աշխարհը նվաճելու խենթ մտքերով (ուրցը իր աշակերտների հետ սարերից էր հավաքել)։
Վարագույրը փակվեց։
Ստեփանակերտ
2. Այդ երազկոտ մեկին ճակատագիրը տարավ մեկ այլ դպրոց։ Մտնում էր դասարան ու Վազգենաշենի իր աշակերտներին փնտրում, սպասում զանգին, որ իջնի բակ՝ խաղալու, հաճախ շփոթում աշակերտների անունները, գյուղի աշակերտների անունները տալիս, երբեմն չարանում, թե ովքեր են իր առջև նստածները և ինչու են փոխարինելու եկել իր հարազատներին։ Այդ մեկն այլևս ուրիշ էր՝ դավին անտեղյակ, ցավին անտարբեր։ Այնքան ժամանակ, մինչև մոլորված գտան Վազգենաշենի անտառներում և պոկելով գետնից՝ մեծ դժվարությամբ վերադարձրին նոր իրականություն՝ Ստեփանակերտի հ․ 3 միջնակարգ դպրոց։ Սպորտային կոշիկներով սարերում, անտառներում թռվռացող աղջկա կոշիկներին փոխարինելու եկան բարձրակրունկ նրբաճաշակ կոշիկները։ Քաղաքում, մայրաքաղաքում։
Այդ երազկոտը ես էի։
Էի․․․
Ներքին բախումներով, պատերազմներով վերագտա ինձ։ Ժամանակի ընթացքում վերադարձավ թռվռալով դասարան մտնող ու աշակերտներից շատ զանգին սպասող ես-ը, որն աշակերտների ընկերը պետք է դառնար վերջում։
Հեշտ չէին ժամանակները, վերադարձ Արցախ, 2021, 2022, 2023. միասին կիսեցինք լավ ու վատ օրեր։
Դժվարություններից համատեղ ջանքերով պատվով դուրս գալու լավագույն օրինակը շրջափակման ընթացքում աշակերտ-առաջնորդներիս հետ ՓՀՈւ իրականացնելն էր, երբ արդեն չկային անհրաժեշտ սարքավորումներ, գործիքներ, նյութեր, անգամ գրենական պիտույքներ չկային։ Մենք ձգտում էինք դպրոցում մեծ տարածում ունեցող լեզվական սխալները վերհանել և լեզվի արահետ հիմնել, որի պաստառները պարբերաբար փոխելով և վերջիններիս արդյունքները ամփոփելով՝ նպատակ էինք հետապնդում նվազագույնի հասցնել լեզվական սխալները։
Այդ պայմաններում ՓՀՈւ իրականացնելը մեզ համար ոչ փոքր հաջողություն էր, որը պետք էր նշել՝ աշակերտներիս ավելի ոգևորելու համար։ Բայց ինչպե՞ս։ Չէին աշխատում սրճարանները, ռեստորանները, խանութներն էլ՝ կիսադատարկ։ Բայց մենք մենք էինք, շրջափակումն ի՞նչ էր, որ ընկճվեինք ու մեր նախագծի բացումը չանեինք։ Ամեն մեկս տան եղածն ի մի բերեցինք ու նշեցինք մեր հաջողությունը։
ՓՀՈւ՝ փոփոխությունների վրա հիմնված ուսումնառություն, որին ծանոթացել եմ «Դասավանդիր, Հայաստան»-ի ուսուցիչ-առաջնորդների շարքերում հայտնվելու շնորհիվ։ Մշտապես սիրում եմ ասել, որ եթե կյանքում նույնիսկ մեկ ճիշտ որոշում կայացրած լինեմ, ապա դա, վստահաբար, «Դասավանդիր, Հայաստան» ծրագրին դիմելն ու վերջինիս շարքերում հայտնվելու ձգտումն է։ «Դասավանդիր, Հայաստան»-ին դիմելը նոր բացահայտումների հետևից գնալու պահանջ էր։
Արդեն որպես «Դասավանդիր, Հայաստան»-ի ուսուցիչ-առաջնորդ պետք է իրականացնեի հայոց լեզվի և գրականության ուսուցումն այս արդեն ոչ այնքան նոր դպրոցում։ Շրջափակված Արցախում ուսուցում իրականացնելը գերմարդկային ճիգեր էր պահանջում հատկապես ուսուցչից, որովհետև հուսահատվելու, հույզերդ, ներքին վախերդ, անհանգստությունդ ցույց տալու իրավունք չունեիր․ ավելին՝ պետք է ժպտայիր, որովհետև քո դեմքին էին նայում գուցեև շատ բան չհասկացող երեխաներ, որոնց համար քո ժպիտը հուսադրող կարող էր լինել։ Չէիր կարող դիտողություն անել դասից ուշացող աշակերտին, որովհետև հացի հերթում էր։ Չէիր կարող հանձնարարություն տալ, որովհետև աշակերտներից շատերըը թերսնուցման պատճառով չունեին այն էներգիան, որը պիտի սպառեին հանձնարարությունը կատարելիս։ Չէիր կարող աշակերտի աչքերին նայել, որովհետև որպես ավագ սերնդի ներկայացուցիչ՝ մեղավոր էիր զգում իր զրկանքների համար։ Չէիր կարող դասի ընթացքում մեկ րոպե անգամ լռել, որովհետև այդ ընթացքում աշակերտը կարող էր հարց տալ իրադրության հետ կապված, ու դու չունենայիր էդ հարցի պատասխանը։ Չէիր կարող աշակերտին ստել, բայցև չէիր էլ կարող նայել քեզնից պատասխան ակնկալող աչքերին ու ասել, որ նա վաղը, մյուս օրը, մյուս-մյուս օրերն էլ է կիսաքաղցած դասի գալու։ Խավարն ավելի էր թանձրանում։
Ստեփանակերտում ես մենակ էի ապրում։ Եվ սիրում էի իմ տանն ունենալ պետքական ամեն ինչ՝ անկախ նրանից՝ կօգտագործեմ, թե ոչ։ Այդ իսկ պատճառով ես շատ բան ունեի իմ տանն այն ժամանակ, երբ խանութները դատարկված էին։ Սիրով կիսում էի դրանք հարևանների հետ, բայց կար մի բան, որ ինչքան էլ կարիքն ունենայի, չէի ուտում․ պահում էի ուրիշների համար։ Պայուսակիս մեջ մշտապես կոնֆետներ էի պահում, որ եթե, Աստված մի արասցե, մեկը վատանար, տայի իրեն (բարեբախտաբար, կոնֆետները մնացին պայուսակիս մեջ)։
Սեպտեմբերի 19-ը հերթական օրն էր շրջափակված Արցախում։ Նորաթուխ դասղեկ էի 40 հոգանոց դասարանում և ամենայն պատասխանատվությամբ էի մոտենում գործիս։ Մեկ-մեկ բոլորին ճանապարհում էի տուն, հետո Մուրադի դեմքով գնում ուսուցչանոց։ Այդ օրը չէի հասցրել մտնել ուսուցչանոց, երբ պայթեց երկինքը։ Աշակերտները նոր էին դուրս եկել դպրոցից, ու ոչ մեկը հաստատ տուն հասած չէր լինի։ Քաոսի մեջ ամեն մեկս փնտրում էինք մերին, չնայած այդ պահին իմ ու քո չկար․ որ աշակերտը վախեցած էր, գրկում էի, քաղցր բառեր ասում՝ բալաս, ջան, ցավըտ տանիմ․․․ Իսկ այդ ժամանակ բոլորն էին վախեցած՝ փոքրից մեծ, որովհետև զգում էինք վերջը։
Հ․Գ․ Երբևէ աշակերտի քաղցր բառ ասած չկայի, ինչքան էլ սիրալիր լինեի հետները։ Ու ինքս ինձ հարց էի տալիս՝ բա լավ, էս քաղցր բառերի տակից ես ո՞նց եմ դուրս գալու, երբ որ դասի գնանք։
Երանի հավերժ ասածս քաղցր բառերի ծանրության տակ մնայի։
Հացավան
Դպրոց է մտնում մեկը ու ․․․ Բարև ձեզ, ես Հեղինարն եմ։ Իսկ նախքան 2023թ․ այդ մեկը վստահաբար կներկայանար՝ Ես Հեղինարն եմ Արցախից։ Ու սա կասեր անչափելի հպարտությունից կայծկլտացող աչքերով։ Դադարել եմ այդպես ներկայանալ ոչ այն պատճառով, որ ինձ էլ արցախցի չեմ համարում։ Ո՛չ, ո՛չ, ո՛չ։ Այլ այն պատճառով, որ սեպտեմբերից հետո Արցախ անունն արտաբերելուն արժանի չեմ համարում ինձ, որ արցախցի լինելու պատվին արժանի չեղա, որ չարդարացրի երկրիս սպասելիքներն ինձնից՝ իրեն մենակ չթողնելու։
Թողեցի․․․
Ամենակարևորից բացի Արցախում թողեցի նաև ինձ՝ ՀՀ հետս բերելով անծանոթ մեկին, (գուցե ավելի ուժեղ մեկին, բայց ոչ ինձ)։
Կամքի ուժ գտնելով՝ աշխատանքի անցա Հացավանում՝ գիտակցելով, որ սիրած գործով զբաղվելը, աշակերտների հանդեպ ունեցած սերը չխենթանալու և հոգու խավարը ցրելու լավագույն միջոցն են (բազմիցս փորձված և օգնած միջոց)։
Կոտայքի մարզի այս գյուղ՝ Հացավան ոտք դնելու առաջին իսկ պահին գյուղական միջավայրը, մարդկանց անմիջական շփումն ինձ մտովի տարան Վազգենաշեն։ Իմ առաջին ուսուցչական կանգառ։ Ու Հացավանում ես փոքր-ինչ Վազգենաշեն գտա, ինչն էլ ջերմացնում է իմ՝ կարոտից սառած, կարոտից սառչող հոգին։
